De Holocaust ontmoet het heden: Britse videokunstenaar Steve McQueen toont een 34-uursfilm in het Rijksmuseum Amsterdam

De geschiedenis van Amsterdam tijdens de Duitse bezetting van 1940 tot 1945 is goed onderzocht. Talrijke documentaires beschrijven de vervolging en deportatie van Nederlandse Joden en degenen die naar Amsterdam emigreerden. De Britse videokunstenaar en filmregisseur Steve McQueen blikt nu op deze gebeurtenissen terug op zijn eigen unieke manier.

Wat gebeurde er destijds in welke gebouwen, straten en pleinen van de stad? Hij zoekt nauwgezet naar antwoorden op deze vraag. Wat hij aantreft, monteert hij in zijn projectfilm "Occupied City" tot een groot panopticum. De overgangen tussen documentaire en kunstinstallatie vervagen. Het resultaat is een monumentale historische zoektocht naar aanwijzingen, die alleen al door de lengte ervan gewicht krijgt.

Een verkorte versie, nog steeds ruim vier uur lang, werd tijdens het filmfestival van Cannes in 2023 aan het publiek gepresenteerd. Een onverkorte versie wordt nu tot 25 januari 2026 doorlopend geprojecteerd op de zuidgevel van het Rijksmuseum in Amsterdam. De film duurt ongeveer 34 uur. Het is dus een omvangrijk en ambitieus werk.

Zijn filmische zoektocht naar aanwijzingen in "Occupied City" omvat meer dan 2000 adressen waar de film is opgenomen. In de versie die op de gevel van het museum wordt geprojecteerd, zonder geluid en begeleidende tekst, lijken de scènes van dit hedendaagse leven in Amsterdam bijna een ode aan het heden. Alleen de versie met soundtrack, die tijdens openingstijden in het auditorium van het museum wordt herhaald, transformeert de film in een monumentale, 34 uur durende meditatie over een stad in oorlog.

McQueens camera richt zich op de locaties van de stad zoals ze er nu uitzien en toont de mensen die er nu wonen. Schaatsers op bevroren kanalen, spelende honden, daklozen langs de kant van de weg – beelden van een grotendeels vreedzaam samenleven overlappen de verhalen uit een heel ander hoofdstuk uit het verleden.

Dit is te horen op de soundtrack. Met een zachte, zakelijke stem vertelt verteller Melanie Hyams over schietpartijen, bloedbaden, kindermoorden, onophoudelijke mishandelingen en, het meest griezelig van alles, de zelfmoorden van Joodse inwoners uit de middenklasse toen Duitse tanks in mei 1940 over de Berlagebrug rolden.

Het gedetailleerde verhaal van de nazibezetting van Amsterdam is verweven met de gelijktijdig getoonde hedendaagse beelden van dezelfde locaties. De tegenstelling tussen verleden en heden lijkt soms banaal, soms schokkend en vaak verontrustend.

Herhaaldelijk wordt er melding gemaakt van verraad door buren, wat fataal bleek voor degenen die verraden werden. De audiotrack bevat verslagen van verzet, collaboratie en deportatie, evenals van vervolgden die ondergedoken leefden. Anne Frank wordt genoemd, maar niet specifiek genoemd. Een kleermaker die actief was in het verzet stond erop een roze overhemd te dragen naar zijn executie.

Na de oorlog hielp het hem en zijn collega's te identificeren in hun ongemarkeerde massagraf. En in het Rijksmuseum, zo leren we, herinterpreteerden de Duitse bezetters Rembrandt als een Germaanse meester. Daarmee zijn we terug bij de huidige vertoningslocatie van de film.

De enorme hoeveelheid feiten die McQueen aan het publiek presenteert, weerspiegelt de meedogenloze opeenvolging van wreedheden die zich in die tijd hebben voorgedaan. Dit creëert geen helder, eenzijdig verhaal. McQueen blijft daarentegen op het niveau van de mensen die hij herdenkt, die leefden in een chaotische tijd gekenmerkt door angst en onzekerheid. Hij biedt geen traditionele geschiedenisles waarin het verleden al geïnterpreteerd en analytisch weergegeven is. De kijker is vrij om zijn eigen verbanden te leggen.

"Occupied City" werd gefilmd tussen 2020 en 2023, toen de coronapandemie het openbare leven beperkte en de "Black Lives Matter"- en klimaatdemonstraties plaatsvonden. Ook dit is terug te zien in de beelden van de film. McQueen, geboren in Groot-Brittannië, woont in Amsterdam en is getrouwd met de Nederlandse kunstenares Bianca Stigter. Zijn documentaire is gebaseerd op haar 560 pagina's tellende boek "Atlas of an Occupied City, Amsterdam 1940–1945", gepubliceerd in 2019. Het boek bevat de verhalen van degenen die de gebeurtenissen overleefden of werden vermoord, gebaseerd op de verslagen van de auteur over de gebeurtenissen uit brieven, dagboeken, politierapporten en kranten.

Steve McQueen, die met succes de kloof tussen Hollywoodfilms en beeldende kunst overbrugt, werkt graag op basis van feiten en verwijst in zijn werk regelmatig naar historische figuren en levensverhalen. Bijvoorbeeld in films als "12 Years a Slave" en "Hunger", die gebaseerd zijn op biografieën, of in zijn installaties, die de overblijfselen van de afgebrande Grenfell Tower weergeven of inzicht bieden in de FBI-dossiers over zanger Paul Robeson (in de installatie "End Credits" uit 2012).

McQueens film stelt lastige vragen over hoe we denken over de kloof tussen verleden en heden. Hoe dun is het ijs waarop we lopen? Tijd is een belangrijk thema in zijn werk. Naast de historisch-politieke perceptie van tijd, is er ook altijd een scherp besef van het verstrijken ervan en een voelbaar daarmee verbonden behoefte om de grenzen van het tastbare en het alledaagse te overstijgen. "Wonen in Amsterdam is als leven met geesten," zegt McQueen. "Het verleden is altijd aanwezig."

Steve McQueen: Bezette Stad. Rijksmuseum, Amsterdam. Tot 25 september 2026.