Gedwongen om in het paradijs te leven: achter de Duitse ballingen tijdens de Tweede Wereldoorlog zaten vrouwen die het leven in het buitenland organiseerden

Ballingschap en paradijs zijn een vreemde combinatie. De titel van Ursel Brauns boek “Exile in Paradise” is daarom vreemd ontroerend. De meeste ballingen voelen zich vreemd, dakloos en bezorgd. Zelfs op een plek als Californië, waar Ursel Braun over schrijft. Hier zochten Lion Feuchtwanger en Thomas Mann een veilig heenkomen voor de nazi's. Ze leefden beiden onder de Californische zon, bijna alsof ze in het paradijs waren. Wilde tuinen, prachtige huizen, de oceaan. Zelfs ver van hun thuisland waren ze succesvol. Maar ze bevonden zich in een vreemd land.

Ursel Braun draagt ​​dit boekje op aan zes vrouwen die met hun gezin in dit paradijs woonden – in Los Angeles, Brentwood, Santa Monica en Pacific Palisades. Afgezien van Thomas Manns vrouw Katia zijn er tegenwoordig nog maar weinig mensen bekend met hen: Marta Feuchtwanger, Helene Weigel, de vrouw van Bert Brecht, Nelly Kröger, de vrouw van Heinrich Mann en Franz Werfels vrouw Alma Mahler-Werfel.

Sommigen, zoals Helene Weigel en Nelly Kröger, hadden traumatische ontsnappingen meegemaakt, terwijl anderen, zoals Salka Viertel, de vrouw van Berthold Viertel, al vóór het naziregime in Los Angeles waren aangekomen. De Manns, Feuchtwangers en Werfels leefden comfortabel; de mannen waren in Amerika even succesvol als in Europa. Anderen, zoals de Brechts of Nelly en Heinrich Mann, leefden in bittere armoede.

Ursel Braun vertelt over sterke vrouwen. En vrouwen die hun tijd ver vooruit waren. Meestal waren het goed opgeleide en succesvolle vrouwen, zoals Helene Weigel als actrice of Salka Viertel als scenarioschrijfster. Tijdens hun ballingschap zorgde iedereen belangeloos voor het welzijn van de mannen. Zelfs Nelly Kröger probeerde het leven van Heinrich altijd gemakkelijker te maken, zelfs toen hij in grote financiële problemen zat. De buitenstaander in deze reeks is de pompeuze Alma Mahler-Werfel, die naar de arme Franz Werfel floot “als een hond” en er zelfs “trots op” was, zoals Erich Maria Remarque bijtend opmerkte.

De Duits-Oostenrijkse ballingschap in de Californische zon werd soms “Klein Weimar” genoemd. Middagthee en avondfeestjes waren vaste prik. Dezelfde grootheden uit het culturele leven kwamen elkaar altijd tegen, praatten met elkaar en lazen voor uit de boeken waaraan ze op dat moment werkten. Salka Viertel bood ook een ‘anti-heimweekeuken’ aan met strudel, haringsalade of Sachertorte.

Soms kwamen groten als Ernst Lubitsch, Fritz Lang en Greta Garbo op bezoek. Marlene Dietrich, Bruno Walter en Arnold Schönberg waren graag geziene gasten. Charlie Chaplin imiteerde Churchill en Charles Laughton reciteerde Shakespeare. Bij de inwijding van Feuchtwangers Villa Aurora speelde Hanns Eisler "Oefen altijd loyaliteit en eerlijkheid" op het orgel. Een vrolijke, oneindige dans. Hoewel de meesten heimwee hadden naar Berlijn of Wenen.

De vrouwen werkten onvermoeibaar om hun schrijvende echtgenoten de omgeving te bieden die het genie verdient. Ze kookten, reden auto, zorgden voor pas aangekomen vluchtelingen en bovendien voedden ze kinderen op. Ze vormden de ruggengraat van hun gezin. Salka Viertel, zelf een briljant scenarioschrijfster en vriendin van Greta Garbo, schreef de scenario's voor “Queen Christine” en “Anna Karenina”.

Tegelijkertijd was ze een aanspreekpunt voor de gestrande vluchtelingen en zorgde ze onvermoeibaar voor ballingen uit Duitsland en Oostenrijk die geen geld of onderdak hadden. Hun huis was een duiventil. Berthold Viertel woonde inmiddels al lang in New York en zij onderhield in haar eentje haar gezin. Natuurlijk was ze niet helemaal onbaatzuchtig. Ze nam een ​​veel jongere minnaar, Gottfried, de zoon van Max Reinhardt.

De vrouwen waren bovendien uitstekende vastgoeddeskundigen. Villa Aurora en de villa van Thomas Mann, die nu bekend staan ​​als Duitse cultuurmonumenten en kunstenaarsresidenties, zijn niet door mensen ontworpen, ingericht of ontworpen. Maar van de vrouwen. Katia Mann koos de architect die het Seven Palms-huis in Pacific Palisades ontwierp. Ze leverde het meubilair in burgerlijke Europese stijl en richtte de studeerkamer van “Tommy” in. De goochelaar hoefde alleen maar achter zijn bureau te gaan zitten.

Marta Feuchtwanger werd verliefd op Villa Aurora, die al jaren leegstond. Het lag ver van alles, ‘er was zelfs geen tankstation in de buurt’, zoals Brecht klaagde. En was in het begin in een desolate staat. Maandenlang schrobde Marta het vuil van duiven en muizen van de vloeren en gebruikte het om de tuin te bemesten. Er was geen telefoon in huis, maar er was wel ruimte voor Lions enorme boekenverzameling. En bovenal bood het een magisch uitzicht op de Stille Oceaan, waar de Feuchtwangers elke ochtend in zwommen.

Heinrich Mann woonde daarentegen in een armzalig huisje. Zonder de cheques van zijn jongere broer Thomas was hij waarschijnlijk gestorven van de honger. Helene Weigel was een uitstekende actrice. Maar te zwaarlijvig om in Hollywood te slagen. Ze leefde van donaties van vrienden en kennissen. En het was niet makkelijk om een ​​woning te vinden. Brecht stond erop dat er een werkkamer met eigen toegang zou komen. Hij bracht zijn geliefden onder in de buurt en een van hen raakte zelfs zwanger van hem. De Weigel doorstond alles. Salka Viertel merkte op: “Helene ging door de hel voor Brecht.”

Ook Brechts ‘zustersclub’, zoals ze de oneindige hoeveelheid vrouwen noemde, irriteerde haar. Weigel verborg haar kwetsbaarheid onder een pantser van zelfdiscipline. Deze discipline werd alleen overtroffen door haar bijtende humor. Na Brechts dood kreeg ze zeven paar zwarte nylonkousen in handen en stuurde ze naar zijn maîtresses, met het briefje: "Nu, sletten, kunnen jullie fatsoenlijk naar de begrafenis komen."

Het boek van Ursel Braun werpt een nieuw licht op ballingschap: Klein Centraal-Europa in het Amerikaanse continent. Het verhaal van de ballingschap, dat wordt verteld door zes indrukwekkende vrouwen, is een klein juweeltje en bewijst dat achter elke grote man een uitgeputte, nog grotere vrouw staat.

Ursel Braun: Ballingschap in het paradijs. Van Marta Feuchtwanger tot Helene Weigel. Ebersbach & Simon Publishing, Berlijn 2025. 144 pp., Fr. 29,90.