Gerd Irrlitz | Dromen voorbij het alledaagse

Er zijn grote dingen te bereiken!" De sociaalutopist Saint-Simon begon ooit zijn dagen met deze oproep – en ook Gerd Irrlitz maakt deze verheven ambitie waar. Wie, behalve een filosoof, zou grote gedachten kunnen denken die de vloedgolf van meningen en de afgrond van dominante belangen overstijgen?

Irrlitz is een van de weinige nog levende studenten van Ernst Bloch, de meesterbrein van de eeuw, die in Leipzig studeerde. Hij zette zijn carrière voort als onorthodox marxistisch filosoof, in navolging van het voorbeeld van zijn leermeester. Bloch kwam tot het marxisme vanuit de Joodse traditie en bracht een "voltooid werk" (Irrlitz) mee uit zijn ballingschap in de VS naar Leipzig, waar hij in 1948 hoogleraar werd. Irrlitz bewonderde Bloch, destijds al een oudere man, om zijn "jeugdige, frisse vooruitziendheid".

In een gesprek met filmmaker Thomas Grimm (een oud-student van Irrlitz) legde Irrlitz uit hoe een leraar zijn studenten beïnvloedt: door wat hij opneemt om te zetten in iets van hemzelf. Het waren de wereldopenende inzichten in Irrlitz' lezingen over de geschiedenis van de filosofie die me tot op de dag van vandaag bijblijven.

In zijn lezing "The Idea of ​​Socialism" uit 2021 reflecteert hij hierop: "Zelfs de geëngageerde intellectueel is niet meer gemakkelijk te bekennen na de verdwenen dageraad van de ingebeelde nieuwe wereld. Toch trokken ze de intellectuele grens die overblijft van dit tijdperk. Hun moed en hun nederlagen zijn de bakens waarmee tijdgenoten verder dromen dan hun dagelijks leven."

Natuurlijk leidt de ontmoeting tussen een idee en zijn geschiedenis onvermijdelijk tot tegenstrijdigheden. Het doordenken van deze tegenstrijdigheid is de taak van de filosofie. Ik woonde Irrlitz' eerste lezing bij in 1985. Die is me bijgebleven, omdat hij ging over het onderwerp "Wat is de geschiedenis van de filosofie?" en me volkomen overdonderde. Maar dat was precies wat we zochten, want we waren het zat om steeds maar weer voorgeformuleerde antwoorden te moeten herhalen.

Irrlitz leidde ons zo naar de eenheid van de geschiedenis van ideeën, systemen en problemen sinds Thales en het begin van de filosofie met de vraag naar de oorsprong van alle dingen. Het belangrijkste element in dit gelijktijdige samenleven van verschillende perspectieven blijft natuurlijk de geschiedenis van problemen. Het is deze die de verbinding legt tussen alle andere gebieden en deze ook in tijdelijke verandering brengt.

Deze filosoof verdreef in slechts enkele zinnen elke zweem van provincialisme en ideologische simplificatie. Stalin had immers pas in 1989 "de kamer verlaten" in de DDR, zoals Stefan Heym het ooit verwoordde. Bloch, die na zijn gedwongen pensionering geen enkele mogelijkheid meer had om te werken, vertrok in 1961 naar Tübingen.

In de DDR woedde echter een destructief debat in het cultuurbeleid over de vraag of Bloch als marxist beschouwd moest worden en of Nietzsches teksten gepubliceerd mochten worden. Zelfs in deze debatten bewees Irrlitz zich als een onverschrokken verlichter, die waarschuwde dat het marxisme zich niet moest gedragen als een gouvernante die er alleen maar voor zorgt dat het kinderlijke marxisme geen vuile strik krijgt.

Gerd Irrlitz, 90 jaar geleden geboren in Leipzig, groeide op in een rebels middenklassemilieu. Zijn vader was een van de medeoprichters van de SAP in 1931, die in 1935 door de Gestapo werd neergeslagen (Irrlitz' vader werd veroordeeld tot vierenhalf jaar gevangenisstraf). Een paar jaar geleden schreef Irrlitz een waardevol boek over zijn vader en de antifascistische SAP ("Weerstand, geen Berusting"), een onorthodoxe partij die in de DDR nooit ter discussie mocht staan.

Vanaf 1953 studeerde hij in Leipzig. Na de Hongaarse Opstand werd hij vanwege zijn opvattingen, die niet strookten met die van de partij, als transportarbeider naar de Buna-fabriek gestuurd. De arbeiders moesten hem opleiden. In zekere zin deden ze dat ook, omdat ze respect hadden voor jonge mensen die de gevolgen van hun denken droegen.

Ik las Irrlitz' eerste tekst op 14-jarige leeftijd, in een uiterst officieel boek: "Socialisme – Uw Wereld", het staatsgeschenk dat iedereen kreeg voor zijn of haar jeugdwijding, dat het vorige boek, "Universum Aarde Mens", verving. Daarin schreef Irrlitz over Spartacus en de slavenopstand. 70.000 slaven vochten voor hun vrijheid en menselijke waardigheid – tevergeefs. Irrlitz ontleende niet in de laatste plaats aan Bloch zijn respect voor het verlangen van de armen naar vrijheid en rechtvaardigheid. Een radicale wil tot menselijkheid borrelde in hen op, gepaard gaande met een verlangen naar maatschappelijke verandering.

Met Irrlitz leerde ik fundamentele filosofische problemen in de geschiedenis herkennen. Vooral de relatie tussen individu en maatschappij. Hij schreef hierover in zijn boek "Die Eis des Redens" uit 1968 (samen met Manfred Buhr). Voor Hegel was de hele kwestie de waarheid – critici beschuldigden hem er later van de Pruisische staat te vergoddelijken, wat natuurlijk te simplistisch is.

Toch is de conflictlijn tussen degenen die vanuit het individu denken en degenen die vanuit het geheel denken, inderdaad onmogelijk te negeren. Hegel identificeerde deze in zijn "Lectures on the History of Philosophy" – en Irrlitz schreef in 1981 een inleiding op dit werk. Hij vraagt ​​zich af aan wie Hegel in zijn geschiedschrijving het meest wijdt. Het verbluffende resultaat: Hegel had maar liefst 36 pagina's nodig voor Jakob Böhme (een autodidactische schoenmaker en mysticus op de drempel van de 17e eeuw) en noemde hem zelfs "de eerste Duitse filosoof". Onder leiding van Irrlitz kunnen we dus talloze ontdekkingen doen.

Hij vlakte de tegenstelling tussen het individu en het geheel nooit af, maar cultiveerde die. Dit bleef zo, zelfs na de Wende, toen hij erin slaagde de overigens gesloten gemeenschap van West-Duitse Kant-geleerden te verbazen met zijn Handboek Kant en zich onderscheidde met een boek over de intellectuele biografie van Fichte. Een man die hem na aan het hart lag – Bloch blijkt wederom een ​​gids te zijn – omdat hij iemand was uit de meest arme milieus die zijn eigen denkwijze had uitgestippeld.

Wie zich niet wil overgeven aan de overheersing van emoties, moet oefenen in het balanceren van tegenstrijdigheden. Irrlitz verbaast zijn lezers keer op keer met originele interpretaties, zoals in een essay over Mörikes "Sprookje van de veilige man". In welke vorm kan een culturele traditie voortbestaan ​​die, onderbroken door de kracht van het heden, wacht op een betere toekomst? Het antwoord, dat een heimelijke sympathie voor de romantiek weerspiegelt: "Kunst wordt opgeroepen tegen de schaduwen van het levensleed."

Een blijvend idee moet altijd streven naar iets. Het vereist de energie zonder welke alle gedachten onbelangrijk zijn. Als filosoof straalt Gerd Irrlitz deze energie tot op de dag van vandaag uit.