Marcus Aurelius: een oude keizer als invloedrijk persoon
"Kijk binnenin! Er is een bron van goedheid in je die nooit zal ophouden te stromen als je maar blijft graven."
Wijze woorden zoals deze zijn te vinden in de "Meditaties" van de Romeinse keizer Marcus Aurelius (121-180 n.Chr.), die nooit voor publicatie bestemd waren, maar nu tot de meest gelezen teksten na de Bijbel en de Koran behoren. Een bestseller, zeg maar, die wereldwijd in talloze talen is vertaald.
Maar hij schreef het voor zichzelf. Marcus Aurelius – tegenwoordig bekend als de Filosoof-Keizer – regeerde in een tijd die gekenmerkt werd door crises en catastrofes. Hij besteeg de troon in 161 n.Chr. , slechts enkele jaren vóór de Marcomannenoorlogen ( de Marcomannen waren Germaanse stammen, noot van de redactie ), die het Romeinse Rijk op zijn grondvesten deden schudden. Daarbij kwamen nog economische problemen, sociale spanningen en de verspreiding van de pest ( de Antonijnse pest, een vorm van pokken, noot van de redactie) in het hele rijk van de Romeinse keizer.
Sereniteit was een van de fundamentele principes van Marcus Aurelius, een groot aanhanger van het stoïcisme, een oude filosofische stroming die rond 300 v.Chr. werd gesticht door de Griekse Zeno van Citium. Marcus Aurelius wilde een goede heerser zijn, maar wat was de kern van zo'n heerser?
Hij behandelde deze vraag – die tot op de dag van vandaag relevant is – uitgebreid. Dit is te lezen in de eerder genoemde "Meditaties" – die de Romeinen echter nooit zouden hebben gezien, zegt Dr. Marcus Reuter, archeoloog en directeur van het Rheinisches Landesmuseum in Trier , in een interview met Deutsche Welle. "De Romeinen zagen hem ook nooit als een filosoof-keizer. Wat hij schreef, werd tijdens zijn leven nooit gepubliceerd. Hij schreef het 's avonds in de stilte van zijn eigen kamer."
Reuter is samen met Viola Skiba, historicus en directeur van het Stadsmuseum Simeonstift in Trier, verantwoordelijk voor een grote Marcus Aurelius-tentoonstelling (15 juni tot en met 23 november 2025). De actualiteit van de tentoonstelling is groter dan men zou verwachten, aldus Viola Skiba . Juist in de huidige tijd, gekenmerkt door crises en polarisatie, rijst de vraag hoe goed leiderschap eruit moet zien met nieuwe urgentie. Tegelijkertijd is het echter Deze vraag is zo oud als de menselijke geschiedenis zelf en werd al in de oudheid gesteld.
Dus, wat is volgens Marcus Aurelius goed leiderschap? "In principe laat hij zich leiden door de kardinale deugden uit de oudheid", vertelde Viola Skiba aan DW. Wenselijke deugden waren daar wijsheid, rechtvaardigheid, voorzichtigheid en matigheid. Een belangrijk concept is "gerichtheid op het algemeen belang", wat betekent dat het echt om het algemeen belang gaat. "Dat is, om zo te zeggen, ook wat goed van slecht leiderschap onderscheidt in de definities van Aristoteles ( Grieks filosoof, 384-322 v.Chr., red. )."
In de ogen van Marcus Aurelius is een politicus als Donald Trump zeker "geen goede heerser en zeker geen rolmodel", voegt Marcus Reuter toe.
Er moet echter aan worden toegevoegd dat Marcus Aurelius ook een kind van zijn tijd was, opgegroeid in de oude sociale structuur. "Het bestaan van slavernij – zelfs Marcus Aurelius wilde dat niet afschaffen", zegt Reuter. Hij trok ook niet in twijfel "dat er mensen met en zonder Romeins staatsburgerschap waren, of dat vrouwen niet dezelfde rechten hadden als mannen." Vanuit hedendaags perspectief lijkt het misschien ook vreemd dat de keizer, die als deugdzaam werd beschouwd, brute oorlogen voerde. "Volgens oude normen werd van de keizer verwacht dat hij de veiligheid van het rijk waarborgde en zijn burgers beschermde – desnoods zelfs met zeer brute middelen."
De Romeinen zagen Marcus Aurelius daarom als een voorbeeldige keizer. "Hij was uitgebreid betrokken bij rechtszaken, streefde naar rechtvaardige rechtspraak en stelde altijd de belangen van de staat voorop", aldus Reuter. Ook de bouw van de "Porta Nigra" in Trier – nu een beroemd symbool van de stad – gaat terug op Marcus Aurelius. Het maakte deel uit van de stadsmuur die Aurelius liet bouwen om de burgers te beschermen. Aurelius kreeg echter pas het imago van filosoof-keizer na de publicatie van zijn Meditaties in de 15e/16e eeuw.
Zulke wijze woorden lijken misschien spottend uit de mond van een rijke keizer, maar ze waren waarschijnlijk wel serieus bedoeld. Marcus Aurelius hield er inderdaad een vrij eenvoudige levensstijl op na en toen de staat in zijn tijd in een financiële crisis terechtkwam, veilde hij zelfs delen van de keizerlijke huishoudelijke goederen – met andere woorden, zijn persoonlijke vermogen. "Voor zover ik weet, heeft geen enkele Romeinse keizer vóór of na hem dat gedaan", zegt Marcus Reuter.
Marcus Aurelius dacht over het algemeen veel na over de zin van het leven. En dat is waarschijnlijk precies de reden waarom zoveel jonge mensen tegenwoordig geïnteresseerd zijn in hem en zijn geschriften. "Je moet wel zeggen dat zijn meditaties een ware schat zijn, omdat je er voor bijna elke situatie in het leven wel iets in kunt vinden."
Marcus Reuter wijst er echter ook op dat de aantekeningen van Marcus Aurelius geen boek zijn om van kaft tot kaft te lezen, maar eerder een boek om doorheen te bladeren en inspiratie op te doen. In wezen zijn het de privé-aantekeningen van een man die reflecteert op de belangrijke dingen in het leven. Het is dan ook geen verrassing dat de Romeinse keizer wereldwijd op sociale media wordt geciteerd.
De tentoonstelling in Trier bouwt voort op deze interesse in Marcus Aurelius en zijn thema's en wil bezoekers van over de hele wereld inspireren tot reflectie – op zichzelf, op de maatschappij en op wat een voormalige Romeinse keizer ons vandaag de dag nog te zeggen heeft. Of zoals Viola Skiba het verwoordt: "Elke maatschappij is gebaseerd op het individu, en als ieder individu zichzelf deze filosofische en politieke vragen stelt, dan zal het geheel functioneren."
dw
