Socrates, de laatste voetbalfilosoof: de parabel van de Braziliaan die de dictatuur uitdaagde en droomde van Gramsci

“ Socrates is de enige man in het Braziliaanse voetbal die begreep dat sport en politiek samen konden gaan.” Dat zegt Walter Salles , de Braziliaanse regisseur van de “Motorcycle Diaries” over Che Guevara en van “I'm Still Here” , die dit jaar de Oscar voor beste internationale film won.

En een voetballer met de naam van een filosoof kan inderdaad niet zoals de anderen zijn. Walter Salles maakte een vijf uur durende documentaire over hem, die in 2026 uitkomt. Een documentaire over een voetballegende. Waarom is dat belangrijk? Want Socrates – slank, elegant lichaam, gazellenachtige snelheid, droog en nauwkeurig schot – was niet alleen dat. Maar ook een van de voetballers die zijn culturele betrokkenheid, intellectuele nieuwsgierigheid en politieke moed niet opofferde aan de voetbalgod .

Socrates – of beter gezegd: Sócrates Brasileiro Sampaio de Souza Vieira de Oliveira – was de Che Guevara van het voetbal . Hij werd geboren in 1954 in Belém , in de staat Pará , in het uitgestrekte noordoosten van Brazilië. Zijn vader had hem naar de filosoof vernoemd: toen het kind geboren werd, las hij Plato's 'De Staat'. Het is niet verwonderlijk dat de zoon in 1977 afstudeerde in de geneeskunde. Maar het is wel verrassend dat hij tegelijkertijd topscorer was op het Braziliaanse kampioenschap , met 26 doelpunten!

Het jaar daarop, 1978, begon hij te spelen voor Corinthians, een van de belangrijkste teams in Brazilië. En daar, terwijl de samenleving als geheel de moeilijkste jaren van de militaire dictatuur doormaakte, daagde hij de dictatuur uit. En hij deed dat via de populairste, meest zichtbare en meest gemediatiseerde sport: voetbal .

Hij was de leider van de “Korinthische democratie” . Wat was het? Het was een vorm van zelfbestuur die de voetballers van Corinthians kozen en toepasten. Aangestuurd door die revolutionaire en moedige “dokter”, samen met twee andere voetballers, de fullback Wladimir en de spits Casagrande . Een vorm van democratie waarbij de spelers samen beslissingen nemen die hen aangaan. Zelfs vandaag de dag zou het waanzin zijn in voetbal, de meest hiërarchische sport, waar de rolgrenzen duidelijker zijn en waar het woord van "meneer", de trainer, niet ter sprake komt.

Het was een uitdaging aan de macht, aan de Braziliaanse militaire macht , aan de dictatuur: dezelfde die centraal staat in de film "I'm Still Here" van Walter Salles, die de verwoestende gevolgen van de dictatuur voor een familie van Braziliaanse intellectuelen vertelt. Een uitdaging die twee jaar duurde, en die ook sportieve resultaten opleverde: twee kampioenschappen voor Corinthians . Ondertussen droegen de voetballers in 1982, wederom op initiatief van Socrates, shirts met op de achterkant de tekst "Stem op de 15e". Hiermee wilden ze de fans motiveren om te gaan stemmen bij de eerste Braziliaanse meerpartijenverkiezingen sinds de militaire staatsgreep van 1964.

Socrates met het Fiorentina-shirt

In 1982 was Socrates tevens aanvoerder van het Braziliaanse nationale team , het sterkste ter wereld. In het groen-gouden shirt, waarin hij 25 doelpunten maakte, nam hij ook deel aan een van de wedstrijden van de eeuw. De wedstrijd tegen Italië op het WK van 1982. Degene waarbij hij met zijn hak een prachtig doelpunt maakte tegen Zoff . De wedstrijd waarin echter een aanmatigend en mooi Brazilië verloor van het taaie Italië van Paolo Rossi en Antognoni . En hij werd de partner van Antognoni: de regisseurs van Fiorentina boden hem een ​​plek in Florence aan.

Hij kwam, gefascineerd door het ‘land van Antonio Gramsci’ en de stad van de Renaissance. Hij speelde 25 wedstrijden voor Fiorentina tijdens het kampioenschap van 1984-1985 en scoorde daarin 6 doelpunten . Maar de ervaringen in Italië waren niet zo positief: de "dokter" was aan de drank geraakt, de sportieve resultaten waren goed maar niet geweldig, en na een jaar keerde hij terug naar Brazilië. Hij maakte nog één laatste optreden voor een obscuur Engels team, Gaforth Town , en verscheen op het veld met "twee flessen Budweiser en drie sigaretten". Of hij ook doelpunten maakte, is niet uit de geschiedenis bekend. Hij stierf in 2011, op slechts 57-jarige leeftijd. Zondag was het de dag dat ‘zijn’ Corinthians de titel van Braziliaans kampioen won.

Rebel, “links”, antikapitalistisch, antiburgerlijk, libertair, democratisch, charismatisch . Socrates is een enorme persoonlijkheid. Regisseur Walter Salles kent de broer van Socrates, Raì, eveneens een beroemde voetballer, al jaren. "Op een dag vertelde hij me dat hij een documentaire over zijn broer wilde maken en vroeg me of ik een documentairemaker kon aanbevelen. Ik zei hem dat ik het graag zelf zou doen", vertelt Walter Salles in een interview met Business Doc Europe .

"Socrates was iemand die de moed had om zijn mening te uiten, en die ook uitte als hem werd gezegd dat hij dat niet moest doen", aldus Salles. “Hij was iemand die nooit stopte met nadenken over de wereld om hem heen.” Salles legt uit: "Het is een tv-serie van vijf uur , maar we maken er waarschijnlijk ook een film van. Socrates verdient het."

In de film van Salles zijn ook interviews te zien met de Braziliaanse kampioenen van die tijd, zoals Zico , die later een idool van de Italiaanse stadions werd vanwege zijn lange carrière bij Udinese. Voor Salles is het een andere reis door de tijd, na die in Brazilië in 1970, die hij met helderheid en een ‘gretigheid’ naar details beschrijft in ‘I’m still here’. "Mijn films zijn vaak roadmovies , waarin de personages in aanraking komen met een andere, voor hen onbekende, menselijkheid, zoals in 'The Motorcycle Diaries' of in 'Central do Brasil'. Deze film over Socrates is een andere vorm van odyssee , een odyssee in de verschillende levens van Socrates."

De documentaire is geproduceerd door Salles zelf, samen met Bárbara Teixeira van Anonymous Content, en wordt in Brazilië gedistribueerd door Rede Globo. Teixeira zegt: “Het is een heel menselijk verhaal , veel meer dan de biografie van een atleet.”