Het tijdperk van haat: hoe je de meest destructieve emotie kunt ontmantelen

Over hetzelfde onderwerp:

Dit zijn tijden waarin haat – nationalistisch, raciaal, religieus, klassen-, gender- en persoonlijk – met volle kracht is teruggekeerd. Deze haat, die gisteren Auschwitz en de Goelags, de Rode Khmer en het islamitisch fundamentalisme voortbracht, duikt vandaag weer op in de meest factionalistische vormen: de fysieke of morele vernietiging van de vijand, een paranoïde overdaad aan zelfverdediging, wraak en onderdrukking. Na een vijftigjarige cyclus van vrede, na 11 september 2001, lijkt het Westen terug te keren naar de ijzertijd van de eerste helft van de twintigste eeuw. En er steekt een cultuur van haat weer de kop op, die door velen nu wordt gezien als een positieve passie. De door het web aangestuurde angstzaaierij manipuleert, verwart en verdeelt de publieke opinie. "Jullie zijn nu de media", schreef Elon Musk op X na de overweldigende overwinning van Donald Trump. Opnieuw president, na de opstand van de "patriotten" op Capitol Hill op 6 januari 2021. De New Yorkse magnaat beloofde een nieuw "gouden tijdperk", maar luidt een nieuw tijdperk van haat in. Na de moord op de jonge activist Charlie Kirk staan ​​de Verenigde Staten niet aan de rand van een burgeroorlog, maar de "opperbevelhebber" doet er alles aan om een ​​klimaat van frontale confrontatie met zijn historische tegenstanders, zowel echte als ingebeelde, te creëren.

De wrok die conservatieve kiezers op het platteland voelen jegens wat zij zien als de kosmopolitische "machtselite" is onomstotelijk. Als, zoals veel Republikeinen geloven, de identiteit van de Yankees zal worden vernietigd door ongecontroleerde immigratie, dan komt het doel om Democraten van de macht uit te sluiten boven alle andere zorgen en kan het zelfs leiden tot wetsovertredingen en straatrellen. En als, zoals veel Democraten geloven, de "open samenleving" die de Founding Fathers nastreefden, zal worden vernietigd door Republikeinen die de blanke superioriteit verdedigen, dan krijgt het buiten de macht houden van blanken ook een existentiële betekenis. Uit peilingen blijkt dat een derde van de Republikeinen en een tiende van de Democraten gelooft dat echte Amerikaanse patriotten mogelijk hun toevlucht moeten nemen tot geweld om het land te redden. En tot nu toe is het onduidelijk hoe en wie deze vicieuze cirkel kan doorbreken. Aan de andere kant heeft de invasie van Oekraïne definitief de effectiviteit van de "desinformatie" van het Kremlin aan het licht gebracht, die wordt gebruikt om Europese democratieën in diskrediet te brengen en (morgen zelfs met wapens?) uit te dagen. Bovendien heeft de informatiechaos die volgde op de pogrom van Hamas een golf van wereldwijd antisemitisme ontketend die weinig te vergelijken is met de Kristallnacht van de nazi's.

Op 4 maart 1923, ruim vóór de Tweede Wereldoorlog en de voorbereidingen voor de Holocaust, schreef Sigmund Freud aan Romain Rolland: "Ik behoor inderdaad tot een ras dat in de middeleeuwen verantwoordelijk werd gehouden voor alle epidemieën en dat vandaag de dag de schuld draagt ​​voor de vernietiging van het Oostenrijkse Rijk en de nederlaag in Duitsland. Ervaringen als deze laten iemand gedesillusioneerd achter en maken hem minder geneigd om in illusies te geloven. Bovendien heb ik inderdaad een groot deel van mijn levenswerk (ik ben tien jaar ouder dan jij) besteed aan het vernietigen van mijn eigen illusies en die van de mensheid. Maar als dit ene doel niet ten minste bij benadering wordt bereikt, als we in de loop van de evolutie niet leren onze destructieve instincten van onze medemensen af ​​te leiden, als we elkaar blijven haten om kleine meningsverschillen en elkaar blijven doden voor klein gewin, als we de grote vooruitgang in het beheersen van de natuurkrachten blijven gebruiken voor onze wederzijdse vernietiging, welke toekomst wacht ons dan?" ( Briefbrieven 1873-1939, Bollati Boringhieri, 1990 ).

Door de geschiedenis van het denken heen hebben verschillende filosofen de destructieve kracht van haat besproken, zoals genoemd door de grondlegger van de psychoanalyse: van Aristoteles tot Descartes, van Spinoza tot Hume, tot Scheler, Sartre en Jankelévitch. En elk van hen, hoewel niet de enigen die erover hebben gesproken, heeft vervolgens een bepaald aspect van deze gemoedstoestand bevoorrecht. Maar de meest diepgaande en actuele analyse ervan blijft waarschijnlijk die van de Stagiriet. In een beroemde passage uit het tweede boek van de Retorica (ca. 335 v.Chr.) definieert hij de hater als volgt: "De boze man is bedroefd, de hater niet. En de boze man kan in veel omstandigheden medelijden voelen, de man die haat daarentegen voelt er geen; de eerste wil in feite alleen dat zijn tegenstander voelt waar hij boos over is, de laatste wil in plaats daarvan dat de tegenstander niet bestaat" ( Laterza, 2021 ). Kortom, volgens Aristoteles wordt haat gezien als een koude en ongeneeslijke emotie: een emotie die zelfs het plezier overstijgt dat men zou kunnen ervaren in het lijden van de gehate persoon. De drang om de ander te vernietigen is onlesbaar.

Het eerste kwart van deze eeuw ligt achter ons, maar het risico bestaat dat we honderd jaar terug in de tijd worden gestuurd. Namelijk, naar het moment waarop we het moment niet herkennen waarop – zoals Albert Einstein in zijn beroemde toespraak in de Albert Hall in Londen in 1933 zei – "ontevredenheid omslaat in haat, haat in geweld, en geweld in oorlog." Met andere woorden, kunnen we uitingen van haat ("haatdragende taal") altijd als vrijheid van meningsuiting beschouwen, aangezien de middelen om ze tegen te gaan erger zouden zijn dan de kwaal? Liliana Segre betoogt dat "wanneer je het woord een paspoort geeft, je ook de daad een paspoort geeft." Het is in deze delicate en beslissende overgang dat uitingen van haat kunnen transformeren tot het aanzetten tot agressie en het uitoefenen van pestgedrag. Zoals Antonio Nicita opmerkt in een recent gepubliceerde brochure, bestaat een effectieve retoriek tegen maatregelen om uitingen van haat tegen te gaan uit het minimaliseren van de feiten, door ze te degraderen tot snel vergeten uitzonderingen ( Nell'età dell'odio, il Mulino, 2025 ). In die zin klinkt de stilte of onderschatting van de anti-Joodse hysterie die zich de afgelopen twee jaar niet alleen in Italië heeft gemanifesteerd, maar ook in pro-Palestijnse demonstraties, universiteiten en scholen, als een alarmbel. Deze stilte of onderschatting roept vragen op bij regeringen, politieke partijen en met name bij progressieve intellectuelen.

Denk aan sociale netwerken, het meest gigantische voertuig van infowar dat er bestaat. Daarin wordt het zelfselectiemechanisme voor nieuws gecombineerd met de keuzes en voorkeuren van 'vrienden', wat niet alleen 'confirmation bias' maar ook 'groepspolarisatie' genereert. En polarisatie drijft op zijn beurt de drang naar de meest extreme standpunten met betrekking tot een standpunt, wat dat ook mag zijn. Als emoties de vraag naar informatie aansturen, kan het aanbod zelfs nieuws verzinnen om die vraag te cultiveren en zijn consumentenbasis uit te breiden. Het is waar dat satire de spoken van intolerantie en fanatisme succesvol kan bestrijden. Daarom moet het verdedigd worden tegen zijn harige tegenstanders. Er is echter een dunne draad die het succes van satire verbindt met desinformatie: een grap over de nepmaanlanding zal zeker niemand aan het lachen maken als ze serieus geloven dat we nooit op de maan zijn geweest. In zijn boek haalt Nicita een grappige anekdote aan van Sacha Baron Cohen. Tijdens een opname van een aflevering van de televisieserie "Who is America?", vermomd als een fictieve Israëlische terrorismebestrijdingsexpert, waarschuwde hij het publiek dat de Anti-Defamation League (de Liga die zich in de VS inzet tegen racistische laster) van plan was hormonen in babyluiers te stoppen om ze transgender te maken. Niet alleen geloofden sommigen hem, maar ze drukten ook prompt op de knop van een nepbom met afstandsbediening om een ​​van de demonstranten in San Francisco te doden. Vandaar Cohens bittere conclusie: "De hoax van de Protocollen van de Wijzen van Zion is het equivalent van de Anti-Defamation League. En de waanzin van een gek lijkt net zo geloofwaardig als de ontdekkingen van een Nobelprijswinnaar. We zijn blijkbaar het gedeelde besef van de fundamentele feiten waarop democratie berust kwijtgeraakt."

Volgens Christopher Hitchens, een schrijver die bekendstaat om zijn oneerbiedige geest, omvat vrijheid van meningsuiting ook de vrijheid om te haten. In zijn essayThe Pleasure of Hatred (1826) stelt William Hazlitt: "Liefde verandert, met een beetje toegeeflijkheid, in onverschilligheid of walging; alleen haat is onsterfelijk." Lof der Haat is de titel van een ruwe roman van Khaled Khalifa, die de barbaarsheid van Assads corrupte politieregime beschrijft vanuit het perspectief van een jonge Syrische student die van alles is beroofd, behalve, nou ja, de vrijheid om te haten (Bompiani, 2011). Diezelfde vrijheid om te haten claimt Oriana Fallaci in The Rage and the Pride: "Als ik het recht heb om te houden van wie ik wil, heb en moet ik ook het recht hebben om te haten wie ik wil […]" (Rizzoli, 2014). Natuurlijk is er ook de vrijheid om niet te haten: "Ik heb te veel haat gezien om ook te willen haten. Wij zullen uw vermogen om lijden te veroorzaken evenaren als ons vermogen om lijden te veroorzaken met ons vermogen om het te verdragen" ( Martin Luther King, A Gift of Love. Sermons and Other Speeches, Edizioni Terra Santa, 2018 ).

Het is daarom moeilijk om de heilige en onschendbare aard van de vrijheid van meningsuiting in twijfel te trekken. Maar is die grenzeloos? Om die vraag te beantwoorden, nemen we de beroemde uitspraak: "Ik ben het niet eens met wat u zegt, maar ik zal tot de dood uw recht verdedigen om het te zeggen." Deze uitspraak, die ten onrechte aan Voltaire wordt toegeschreven, is in plaats daarvan afkomstig van Evelyn Beatrice Hall, auteur in 1907, onder het pseudoniem Stephen G. Tallentyre, van een biografie van de Franse Verlichtingsdenker. In zijn Verhandeling over Tolerantie (1763) schreef Hall: "Van alle bijgeloof is het haten van je naaste om diens mening het gevaarlijkst […]. Maar wat! Mag elke burger alleen in zijn eigen rede geloven en denken wat die rede […] hem voorschrijft? Het is noodzakelijk, mits het de orde niet verstoort [cursivering van mij]."

De vrijheid van meningsuiting is inderdaad al sinds de Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger (1789) aan beperkingen onderhevig. Net zoals geen maaltijd gratis is, is geen enkele openbare toespraak vrij van de beperkingen van verantwoordelijkheid. Sommige socialemediaplatforms zijn echter vrijgesteld van deze beperking, waar het toegestaan ​​is zich te verschuilen achter een gebruikersnaam die beschermd wordt door het recht op privacy. Dit recht op anonimiteit moedigt de meest verachtelijke haatcampagnes aan, zowel individueel als collectief. Het is geen toeval dat de Luigi Einaudi Foundation onlangs heeft voorgesteld om het te reguleren door bij registratie de presentatie van een identiteitsbewijs te eisen. Er is betoogd dat deze eis afwijkende meningen in autocratische en autoritaire regimes zou bestraffen. Maar in Italië bevinden we ons gelukkig nog niet in deze situatie.

De these van de vrijheid van meningsuiting vindt zijn oorsprong in het liberale gedachtegoed van John Stuart Mill. In On Liberty (1859) lezen we: "Als de hele mensheid, op één na, dezelfde mening was toegedaan, zodat slechts één persoon een tegengestelde mening had, zou de mensheid niet meer recht hebben om die ene persoon te censureren dan die persoon zou hebben om de rest van de mensheid te censureren, als hij daartoe de macht had." Net als Voltaire identificeert Mill echter ook een grens aan de vrijheid van meningsuiting: respect voor het schadebeginsel. Dat wil zeggen, het moet beschermd worden voor zover en zolang het bijdraagt ​​aan de zoektocht naar waarheid op de ideeënmarkt, tenzij het die zoektocht opzettelijk vertekent door te liegen.

In zijn boek Free Speech (2016) citeert Timothy Garton Ash de tekst van een beroemd lied van Nina Simone: "I Wish I Knew How It Would Feel to Be Free." Het is een hymne aan de vrijheid die plotseling van register verandert: "I wish you knew what it means to be me, and then you would see and understand that every human being must be free." Dit zijn buitengewone woorden, die suggereren dat je in de schoenen van iemand anders verplaatsen een voorwaarde is om ieders vrijheid te waarderen. Om deze reden verdedigen we niet ieders vrijheid wanneer uitingen van haat worden verdedigd alsof ze "slechts" vrijheid van meningsuiting zijn. We belonen de vrijheid van de agressors ten koste van de vrijheid - en waardigheid - van de slachtoffers. Dit alles devalueert democratische waarden en ondermijnt de sociale cohesie. Natuurlijk, zoals Nicita opmerkt, zijn strengere regels niet voldoende om te vaccineren tegen het virus van haat. We hebben echt democratische politieke culturen nodig, strijd voor moedige ideeën, en heersende klassen en partijen die deze kunnen promoten. Kijkend naar Trumps Amerika, het rechtse en linkse populisme in Frankrijk en Italië, en de overweldigende opmars van de AfD in Duitsland, is er geen reden tot optimisme. Zoals de slotregel van Eugenio Montale's magnifieke gedicht "Before the Journey" luidt: "Een onverwachte gebeurtenis is de enige hoop."

Meer over deze onderwerpen: