Kunst als enige manier om technologie echt te begrijpen

We leven in een wereld van oppervlakken. We zien wat er zich onder het licht van de zon bevindt, of dat van smartphoneschermen. Een wereld van transparantie en schijn tegelijk. Maar achter die schijn schuilt een verborgen kant. De duistere wereld waar het leven zelf begint. Zelfs het digitale leven. Achter de esthetiek, het design en de functionaliteit van consumententechnologie schuilt een ondoorgrondelijke wereld.

Het wonder van technologie, een wapen van de markt

Zelfs als we denken dat we veel van technologie begrijpen, zien we vaak alleen de verwondering van het nieuwe. En verwondering is het concept waar het technologisch kapitalisme het meest van houdt, dat zijn innovaties presenteert als magie, altijd nieuw, altijd krachtiger, effectiever en indringender.

Maar wiens taak is het om te onderzoeken wat er achter dat wonder schuilgaat? Welke wonden brengt het met zich mee, als die er al zijn? Wat schuilt er achter de schermen, achter de goed geformuleerde antwoorden van een chatbot met kunstmatige intelligentie, achter de onberispelijke precisie van objecten die ons lichaam, onze bloeddruk, onze zuurstofvoorziening en de hoeveelheid suiker die we binnenkrijgen in kaart brengen?

Kunst als kritische analyse van technologie

Voor Nadim Samman is kunst een mogelijk antwoord. Als criticus en curator van internationaal gerenommeerde tentoonstellingen is hij misschien wel de intellectueel die het meest bekend is om zijn onderzoek naar de relatie tussen technologie en artistieke representatie. Luiss Press publiceerde zijn werk "Criptopoetica. L'arte nell'era del tecnocene".

Een onderzoek naar hoe hedendaagse kunst omgaat met wat Samman de "groeiende ondoorzichtigheid van onze technologische omgeving" noemt. Sammans stelling wordt meteen duidelijk: "De grond waarop de hedendaagse cultuur is gegrondvest, is diep verankerd. Tegenover de veelgeroemde transparantie werpt een tegengestelde stroom van duisternis en ondoorzichtigheid zijn schaduw over het Technoceen (ons tijdperk, het tijdperk van de voltooide technologie, red.). Een verborgen orde is al ingebed in de constitutie van het verlichte denken: de atomaire wereld van de moderne wetenschap, waarvan de realiteit zich aan het zicht onttrekt" (p. 54).

De moderne wereld is voor Samman grotendeels een duistere wereld. Gemaakt van informatietechnologieën, smartphones en apps, waarvan de interne mechanismen voor de meesten ondoorzichtig zijn, zowel vanwege hun complexiteit als vanwege hun gepatenteerde opzet.

Een apparaat van technologieën en apparaten die ons leven zijn binnengekomen. Ze bepalen het. Kortom, schrijft Samman, "bepalen ze ons lot". Het boek onderzoekt daarom de manier waarop kunstenaars uit de 21e eeuw gepatenteerde algoritmen, geheime data-archieven en ondoorgrondelijke technologische systemen vastleggen en interpreteren. Dit gebeurt met een groot deel gewijd aan de werken, geïllustreerd in kleur, die de lezer helpen de behandelde thema's te begrijpen. Het lijkt bijna alsof het boek op een gegeven moment een enorm bijschrift is geworden bij de tientallen gedrukte werken.

Hikikomori, kluizenaars en Platopticon: binnenin de technologische crypte

Het werk zelf wordt een manier om onze wereld te onderzoeken. Om die te begrijpen, door de suggesties die kunst kan geven. Een niet-technische, maar intuïtieve kennis. En Samman vertelt via zijn werk over de ondergang van technologie, het onuitgesprokene, de methoden waarmee het leven in bedwang heeft gehouden. Het boek draait om de concepten opsluiting, gevangenschap en uitsluiting. En dan crypte, hel, hut.

Hij legt het vast in wat hij het "Platopticon" noemt, een systeem van opsluiting waarin ieder mens zijn eigen cel, zijn eigen grot (zoals die van Plato) heeft, terwijl op de wandschermen "schaduwen van de tijdelijkheid vloeien, in de vorm van een interface, die een gepersonaliseerde, gemodelleerde inhoud reproduceert". Voor Samman is de moderne mens een mens die uit het leven is gerukt en gedwongen wordt tot een door technologie gemedieerde representatie ervan.

Plato, de grot. Het Panopticon, naar het beeld van Foucault-Bentham, symbool van een samenleving die in staat is 'apparaten' en discoursen in te zetten die genormaliseerde subjecten voortbrengen. Gedisciplineerd. Opgesloten in hun 'cellen' in het technologische tijdperk. Een toestand van isolatie die op de een of andere manier wordt gerepresenteerd door de hikikomori, jongens, mannen en vrouwen die zich opsluiten in hun huizen en de buitenwereld alleen via apparaten ervaren, als religieuze kluizenaars.

Opgesloten in hun grotten, liggend in hun belofte om ons een volledig toegankelijke en transparante wereld te bieden. Verstikkend ten opzichte van het echte leven, dat een simulacrum van zichzelf is geworden, een toepassing tussen de toepassingen van consumententechnologie.