De oorsprong van de republiek in de geschriften, toevalligheden en controverses tussen Alberdi en Sarmiento, volgens Natalio Botana

Veertig jaar geleden begon Argentinië aan een ongekend politiek experiment, waarbij de democratie werd vastgelegd als hoeksteen voor de wederopbouw van het collectieve leven na de meest verwoestende dictatuur in onze geschiedenis. In die tijd verscheen ook de eerste editie van The Republican Tradition , een werk dat inmiddels een klassieker is geworden en nu in de definitieve versie opnieuw wordt uitgegeven. Natalio Botana stelde zich hierin ten doel om "een fragment te verzamelen van de onderneming die de leegte wilde opvullen die door de oorlog was ontstaan ​​en een nieuwe politieke traditie wilde creëren" in de eeuw waarin Argentinië als republiek werd opgericht. Aan het begin van die eeuw zorgde de val van het Spaanse Rijk voor turbulente ontwikkelingen in de Amerikaanse gebieden, waarvan de afloop onzeker was. In de zuidelijke kegel, op de overblijfselen van het onderkoninkrijk van de Río de la Plata, werden pogingen gedaan tot politieke organisatie met wisselend succes en kortstondige resultaten. Maar al vroeg oefende de republikeinse gedachte een bijzondere aantrekkingskracht uit op de onafhankelijke regio's, en dergelijke regeringsvormen raakten snel ingeburgerd. Binnen dit kader namen opeenvolgende generaties van geleerden en denkers hartstochtelijk deel aan de politieke strijd, die over het algemeen door anderen werd geleid, om projecten te formuleren voor een toekomstige natie. Op de volgende pagina's verdiept Botana zich in dit scenario van passies en confrontaties, samen met twee centrale figuren van de opkomende republikeinse Argentinië, Juan Bautista Alberdi en Domingo Faustino Sarmiento. De contrasterende ideeën in zijn werk van de afgelopen halve eeuw vormen de kern van dit onderzoek, dat deel uitmaakt van een breder overzicht van de belangrijkste stromingen in het westerse filosofische en politieke denken uit diezelfde periode: een 'ideeënhorizon' met impact op de 'Argentijnse situatie'.

In het onzekere heden dat in 1983 begon, de tijd van zijn publicatie, bracht dit boek over de 19e eeuw een vraag onder de aandacht die niet los stond van het voortdurende debat over democratie: de relatie ervan met de republiek. Op de openingspagina van de eerste proloog wordt deze vraag al geïntroduceerd, die later nog eens terugkomt in de vorm van een uitgebreide verwijzing naar Democracy in America van Alexis de Tocqueville . Het thema van de relatie tussen beide politieke vormen is in Botana's werk aanwezig als een leidmotief dat zijn denken ondersteunt. De duidelijkste uitdrukking van hoe hij deze kwestie begrijpt, is misschien wel te vinden in de beknopte formule in zijn meest recente werk, gepubliceerd op een cruciaal moment in het collectieve leven van de Argentijnen: "...volgens een ideaal model... zou democratie drie politieke vormen moeten verzoenen met hun respectieve tradities. De specifiek democratische traditie... De republikeinse traditie... De traditie van vrijheid of liberalisme..." Hier zijn de coördinaten die zijn verkenningen van de Argentijnse geschiedenis hebben geleid en die ons op hun beurt in staat stellen om dit essay, dat verwijst naar een cruciale periode in die geschiedenis, te plaatsen binnen het kader van zijn magnifieke werk.

Naast de bijdrage aan het politieke moment van de overgang naar de democratie, levert The Republican Tradition een fundamentele bijdrage aan de geschiedenis van de vorming van de natie in de centrale decennia van de 19e eeuw, zowel in interpretatief als methodologisch opzicht. In een tijd van turbulentie binnen het vakgebied verkende dit boek zijn eigen paden binnen de geschiedschrijving. Het werd geschreven in een tijd waarin de klassieke Geschiedenis van Ideeën ernstig in twijfel werd getrokken. Zowel het onderzoeksobject als de overheersende methoden en benaderingen werden in twijfel getrokken en deze werden geprojecteerd op de geschiedenis van het politieke denken. De zoektocht naar en exegese van 'grote teksten' om genealogieën door de eeuwen heen te traceren, werd in een reeks theoretische en methodologische voorstellen op lange termijn vergeleken met andere manieren om de symbolische dimensies van de politiek te verkennen. Deze voorstellen vormden de basis voor de nieuwe vakgebieden van de intellectuele geschiedenis en de geschiedenis van concepten .

In dezelfde tijd groeide de belangstelling voor een onderwerp dat voorheen alleen voor specialisten was weggelegd: de republiek en het republicanisme. De geschiedenis van de Verenigde Staten was het beginpunt van deze tendens. Tegenover de gangbare interpretaties die het liberalisme een beslissende invloed toedichtten in een republiek die het tot haar kenmerk had gemaakt, werd deze breed gedeelde zekerheid vanaf de jaren zestig in twijfel getrokken. Historici als Bernard Bailyn en Gordon Wood hebben de vormende periode van dat land besproken en hebben de centrale rol van verwijzingen naar de oude wereld in het politieke discours van de ‘founding fathers’ verondersteld. Kort daarna wendde JGA Pocock zich tot het klassieke republicanisme, niet alleen om de veranderingen te verklaren die in de Verenigde Staten hadden plaatsgevonden tijdens de onafhankelijkheidsperiode, maar ook om het belang van die traditie en de afgeleiden ervan, zoals het burgerlijk humanisme, te benadrukken bij het vormgeven van de politieke moderniteit in het Westen.

Vanaf dat moment en onder impuls van de nieuwe intellectuele geschiedenis werd het thema republiek en republicanisme steeds belangrijker in studies over de politiek van de 18e en 19e eeuw. Maar daar bleef het niet bij. Al snel werd het onderdeel van het debat over de toekomst van onze samenlevingen. In de proloog van de derde editie van dit boek gaat Botana in op de rol die dit debat kreeg "onder de vele mensen die een alternatief proberen te schetsen voor het liberalisme en de globalisering die volgden op de val van het Sovjet-socialisme." Vanuit republikeins perspectief is het doel om positieve vrijheden te herwaarderen op basis van een actieve en deugdzame burgerij die het welzijn van iedereen boven het individuele belang stelt. Op basis van deze principes, die al eeuwenlang bestaan, zijn er manieren van denken over de politieke gemeenschap voorgesteld die de dominante vormen van het huidige liberalisme uitdagen.

De Republikeinse Traditie werd gepubliceerd in een tijd waarin deze stromingen vorm kregen en staat niet los van het klimaat van vernieuwing dat in die jaren ontstond. We hebben hier echter te maken met een origineel intellectueel product, dat breekt met de heersende trends en orthodoxieën en dat zijn eigen paden van vraagstelling en onderzoek biedt. Botana brengt hiermee op unieke wijze de kernthema's uit het verleden van Argentinië ter sprake, die ook vandaag de dag nog actueel zijn in het publieke debat. Zo wordt dat verleden op eigen voorwaarden onderzocht, om betekenis te geven aan de nationale projecten die voortkwamen uit de wisselvalligheden van een politieke gemeenschap in wording en haar afwijkingen in de loop van de 19e eeuw. Maar zijn vragen moeten wel geleid worden door de actuele dilemma's die de historicus wakker houden en die de hardnekkigheid van de zeer actuele zorgen verklaren die als een rode draad door al zijn werk lopen.

In dit geval biedt het terugvinden van de republikeinse sleutel Botana de mogelijkheid om uiteenlopende scenario's te verwoorden, problemen die voortvloeien uit dat conceptuele kader te verbinden met problemen die dat conceptuele kader overstijgen, en teksten en personages die op verschillende plekken en tijdstippen in de eeuw zijn ontstaan, met elkaar in dialoog te brengen. De focus van zijn onderzoek ligt op twee protagonisten van het Argentijnse republikeinse project, Alberdi en Sarmiento. In zijn geschriften brengt hij met hen een dialoog tot stand om meningsverschillen en toevalligheden te onderzoeken, in een spel van contrapunten dat gedurende hun turbulente levens voortduurt. Maar het boek begint daar niet. In plaats daarvan is een zeer uitgebreid eerste deel gewijd aan de titel "De horizon van ideeën". Hierin wordt het complexe panorama van ideeën en politieke voorstellen besproken die op andere breedtegraden zijn ontstaan ​​maar die deze breedtegraden wel bereikten en die een repertoire vormden dat beschikbaar was bij het overwegen hoe nieuwe politieke gemeenschappen moesten worden vormgegeven na de ineenstorting van de koloniale orde. Op het Europese toneel werd, in de zoektocht naar oplossingen voor de problemen die ontstonden door de crisis van het ancien régime en de nasleep daarvan, de figuur van de republiek – die zowel teruggreep op de klassieke oudheid als op de Renaissance – opnieuw relevant in de huidige voorstellen voor politieke transformatie. Tegelijkertijd creëert deze blik op het verleden, gecombineerd met de nieuwigheden van het heden en de uitdagingen van het veranderingsproces zelf, het toneel voor de grote politieke vernieuwingen die we vandaag de dag samenvatten onder het label 'moderniteit'.

Natalio Botana betreedt dit voortdurend veranderende universum voor een selectieve tour, waarbij hij de namen en geschriften belicht die de grootste invloed hadden op de Argentijnse debatten in de centrale decennia van de 19e eeuw. In een zorgvuldig samengestelde samenvatting ontvouwt het boek thema's en controverses waarmee Europese denkers zich bezighielden, van de Verlichting tot de doctrinairen en romantici, tot aan de drempel van het evolutionisme. Een prominente plaats krijgen de leidende ideologen van de Amerikaanse revolutie en het constitutionalisme. Zij ontwierpen nieuwe institutionele formats voor de republiek in opbouw. ​​Dit was een innovatief experiment dat uiteindelijk succesvol bleek en een model werd voor de rest van het continent. Op het kruispunt tussen Europa en Amerika had Alexis de Tocqueville, een scherp waarnemer van die ervaring, een bijzonder sterke invloed op het Argentijnse denken. Botana wijdt een kort hoofdstuk aan zijn boek Democratie in Amerika, waarin hij de democratische kwestie relateert aan de beproevingen van de republiek.

De eerste tweehonderd pagina's schetsen een pad dat stap voor stap cruciale thema's en debatten voor wat er daarna komt, ontrafelt. Vervolgens wordt er nagedacht over principes en waarden met hun betwiste betekenissen, zoals vrijheid, gelijkheid, deugd en eigenbelang, maar ook over de regeringsvormen en de organisatie van de republiek - centralisatie, federalisme, representatieve regering, articulatie van staatsmachten - en de bekende risico's daarvan, zoals onder andere centralistisch despotisme of de tirannie van de meerderheid. Het resultaat is een gevarieerde mozaïek, waarvan de onderdelen een aantal terugkerende motieven verweven met nieuwe motieven die in elk hoofdstuk worden toegevoegd. Gezamenlijk ontstaat een rijk repertoire dat als gereedschapskist zal dienen voor mensen zoals Alberdi en Sarmiento die voor de uitdagingen en dilemma's stonden die gepaard gingen met de uitvinding van een moderne republiek.

Tegen deze achtergrond begint het tweede deel van dit unieke boek, getiteld “Alberdi en Sarmiento in Zuid-Amerika.” Botana stelt hier een parallelle lezing van de belangrijkste teksten van deze twee protagonisten van de 'Argentijnse situatie' voor, waarbij hij een contrapunt creëert dat geordend is volgens de chronologie van deze werken. Door de onderwerpen die iedere persoon aangaan af te wisselen, ontstaat er een gesprek dat, zonder andere gesprekspartners ter plaatse, de dynamiek van een dialoog krijgt. Alsof ze op een toneel staan, wisselen de acteurs in een levendig ritme hun teksten af, die als monologen fungeren, georganiseerd in drie momenten in hun carrière: 'het beginpunt', wanneer ze energiek het publieke toneel betreden met hun voorstellen voor verandering; de tweede fase, waarin actieve interventie in de strijd voor de opbouw van een nieuwe politieke orde hun ideale werelden beïnvloedt, die gaandeweg veranderen, en een derde fase van volwassen en enigszins ontgoochelde reflectie op de resultaten van een politiek leven dat verre van aan hen gelijkvormig is.

Zo volgt Botana opnieuw het pad van Sarmiento, dat leidt van Facundo or Civilization and Barbarism (1845) en Memories of the Province (1850) naar zijn onvoltooide Conflict and Harmonies of the Races in America (1883), verweven met het pad dat Alberdi aflegt tussen het Inleidende fragment tot de studie van het recht (1837) en zijn Grondslagen en uitgangspunten voor de politieke organisatie van de Argentijnse Republiek (1852) tot De Argentijnse Republiek geconsolideerd in 1880 met Buenos Aires als hoofdstad (1881). Hun aanvankelijke overeenstemming, zij het met nuances, in hun kritiek op de koloniale erfenis en de gewelddadige strijd die op de revolutie volgde, leidde tot een gedeelde toewijding aan de republiek als basis voor de toekomstige politieke gemeenschap, waarvoor ze beiden vochten. Maar vanaf dat moment beginnen de verschillen, die in dit boek meesterlijk worden geanalyseerd. De kern ervan ligt in het complexe en fascinerende verhaal van twee mannen die door middel van woorden hun plek in het Argentijnse openbare leven veroveren.

In dit complexe verhaal ontdekt Botana een rode draad waarmee hij de vele facetten van dit eeuwenoude duel kan ordenen rond de spanning die inherent is aan de republikeinse traditie tussen de paradigma's van deugd en belang, nauw verbonden met het contrast - destijds veelvuldig genoemd - tussen de vrijheid van de ouden en de vrijheid van de modernen. Ondanks de schommelingen die Sarmiento's overtuigingen over de concrete vormen van macht in de republiek waarnam, zal in zijn geval "het paradigma gebaseerd op de deugd van de oude vrijheid altijd een fascinerende aantrekkingskracht uitoefenen." Vandaar dat hij predikte over het belang van het burgerleven en politieke participatie, maar ook over het belang van onderwijs als essentieel middel om een ​​actieve burgerij te vormen. Alberdi daarentegen verdedigde consequent de uitgangspunten van een republiek die gebaseerd was op de belangen en het ‘begrepen egoïsme’ ​​van de inwoners, binnen een krachtige burgermaatschappij die, dankzij de moderne vrijheden, de tirannie van passies en de concentratie van macht in de handen van enkelen zou voorkomen.

In beide gevallen zijn de afleidingen van deze beginposities in een groot deel van hun intellectuele productie te herkennen. Dit betekent echter niet dat de complexe en soms tegenstrijdige trajecten die hier worden besproken, gereduceerd moeten worden tot een scherpe en aanhoudende tegenstelling tussen twee reeds vastgestelde manieren om de republiek te bedenken. Niets is minder waar dan Botana's uiterst gedetailleerde aanpak, die echter geen moeite spaart om de rijkdom en de ups en downs van het werk van haar hoofdpersonen vast te leggen. En op het laatste uur ontkomt het laatste hoofdstuk aan de verleiding om de voorgaande complexiteit in een gesloten conclusie te vatten. In plaats daarvan roept het nieuwe vragen op die naar de toekomst wijzen.

Tegen de achtergrond van de veranderingen in de laatste decennia van de 19e eeuw bleven de protagonisten van dit contrapunt hun kritische roeping uitoefenen en gaven ze, in verschillende mate, uiting aan hun ongenoegen over de werkelijke republiek, de mogelijke republiek, de republiek waaraan ze, goed of slecht, hadden bijgedragen. Botana keek van zijn kant voorbij het einde van die levens naar een horizon die veelbelovende ontwikkelingen aankondigde: "Het zou niet lang duren voordat deze nieuwe maatschappij zou reageren op de staat die haar in zo'n korte tijd had gecreëerd en zou waarnemen dat, tussen de oude Creoolse gewoonten en de eenzame leer van de immigrant, voorbij die aanvankelijke scheiding tussen het publieke en het private, een horizon van verzoening door democratie zich opende."

Er zijn veel pagina's gewijd aan het leven en werk van Alberdi en Sarmiento, en nog veel meer aan de auteurs en geschriften die de eerste helft van dit boek beslaan. Er is ook geen gebrek aan wetenschappelijke studies die de invloed van de laatstgenoemde op de productie van de eerstgenoemde onderzoeken . Natalio Botana heeft een ander pad gekozen. Het werk dat de lezer in handen heeft, is gebaseerd op die uitgebreide geschiedschrijving, maar onderscheidt zich ook door zijn vernieuwende karakter: het kiest zijn eigen weg en biedt zo een interpretatie die zowel krachtig als origineel is.

Het tweedelige ontwerp, dat ik hierboven noemde, maakt een duidelijk onderscheid tussen de ‘horizon van ideeën’ en de ‘Argentijnse omstandigheden’. We zagen dat het verwijst naar de belangrijkste ideeënstromingen die vanuit Europa en de Verenigde Staten naar de wereld worden geprojecteerd, en dat Botana het selectief reconstrueert als het repertoire dat als referentie zal dienen voor zijn protagonisten in het tweede deel. Dit zou echter geen louter vertekende weerspiegeling van de eerste worden, want aan Argentijnse kant zouden Alberdi en Sarmiento hun eigen manier van denken over de problemen waarmee zij werden geconfronteerd vormgeven, door middel van processen van intellectuele creatie waarin de input van externe stromingen werd geherformuleerd in termen van vragen, problemen en mogelijke oplossingen die werden geïnspireerd door de lokale realiteit.

Met dat uitgangspunt benaderde de historicus het onderzoek naar het werk van de hoofdpersonen via een manier van ensceneren: het componeren van een virtuele dialoog tussen de twee. Dit is echter geen willekeurig of fictief gebaar, aangezien Alberdi en Sarmiento in feite gedurende hun hele leven een intens gesprek voerden, dat tot uiting kwam in hun geschriften en publieke interventies, en dat soms tot expliciete confrontaties leidde, zoals gebeurde met de "constitutionele controverse" die begon in 1852 , beschreven in hoofdstuk 7. Tegelijkertijd is Botana degene die de coördinaten van het contrapunt van standpunten tekent en de onderwerpen van het debat op elk moment kiest, en hij doet dat met alle zorg van iemand die van plan is de scène selectief te belichten zonder de perceptie van het geheel te belemmeren. Door deze unieke oefening in kennis biedt hij een verfijnde interpretatie van het gedachtegoed van Alberdi en Sarmiento, waarbij hij zijn professionaliteit als historicus combineert met zijn bredere agenda van zorgen over het heden en de toekomst van de democratie.

Op deze manier kan dit boek worden gelezen als onderdeel van een intellectuele onderneming die, gekenmerkt door die centrale vraag, op haar beurt verweven is met andere kwesties en, in dit geval, met de vraag naar de republikeinse traditie, die zo bepalend is voor het begrijpen van de toekomst van Argentinië. Door zijn hele oeuvre heen kan een lijn worden getrokken die dit boek verbindt met The Conservative Order. Argentijnse politiek tussen 1880 en 1916 , zeven jaar eerder gepubliceerd, met de drie daaropvolgende teksten : Politieke vrijheid en haar geschiedenis (1991), Republieken en monarchieën: op het kruispunt van de onafhankelijkheid (2016) en het recente essay De democratische ervaring: veertig jaar licht en schaduw (2024). Uiteraard vormen deze titels niet de volledige lijst van zijn werken, hoewel ze wat mij betreft wel de hoofdlijnen van zijn interpretatie van de politieke geschiedenis van Argentinië weergeven. Nu we bij de huidige tijd zijn aangekomen, keert hij in zijn pen terug naar de motieven die hem zijn hele leven hebben achtervolgd. Hij richt zich daarbij op democratie, een overtuiging die, zo vertelt hij ons, "mij al sinds mijn vroege jeugd vergezelt."

We hebben al gezien dat The Republican Tradition begint met een verwijzing naar Tocqueville's klassieker over democratie. Als hij het einde bereikt, roept hij het nogmaals op om te concluderen, dit keer met woorden die Thucydides toeschreef aan Pericles: “…en onze regering wordt democratie genoemd omdat ze niet toebehoort aan of bestaat in enkelen, maar in velen.”

Zo eindigt deze reis door het verleden van een Argentinië in wording, geleid door de ideeën en passies van twee figuren die een turbulente tijd representeerden die de gezamenlijke toekomst definitief vormgaf. Dat lot is echter niet eens en voor altijd vastgelegd. Hoewel het niet moeilijk is om continuïteiten te ontdekken tussen de klassieke dilemma's van die tijd en die welke ons vandaag de dag bezighouden, zou het anachronistisch zijn – en misschien wel erg oneerlijk – om achteraf de uiteindelijke oorzaken van onze huidige beproevingen toe te schrijven aan onze voorgangers uit de 19e eeuw. In plaats daarvan schetst Botana in dit boek een beeld van de uitdagingen die de republiek en de democratie in het verleden vormden voor degenen die een nieuwe natie wilden opbouwen, in tijden van diepgaande politieke transformaties op wereldschaal. Tegenwoordig is de wereld anders en zijn de uitdagingen anders. Tegelijkertijd worden de lotsbestemmingen die Alberdi en Sarmiento, terecht of onterecht, als onvermijdelijk beschouwden – de republiek en uiteindelijk de democratie – ernstig in twijfel getrokken. Dit boek leert ons echter dat beide figuren, in hun verschillende versies, altijd een bron van controverse en geschil zijn geweest als het aankomt op de praktijk . En dat is nog steeds zo, dus het debat over de betekenis van ons gezamenlijke leven blijft open. Het werk van Natalio Botana vormt een essentiële bijdrage aan deze taak die ons allemaal aangaat.

Hilda Sabato is historicus. Zijn meest recente boek: Republics of the New World. Het Latijns-Amerikaanse politieke experiment van de 19e eeuw (Buenos Aires, 2021)