Seksualiteit op oudere leeftijd? ‘Er is nog zoveel mogelijk als je ouder wordt’

Lichamelijke ongemakken, geslachtsorganen die niet meer in opgewonden toestand komen of simpelweg ‘het gebeurt niet meer’. Ons beeld van seks op oudere leeftijd, is wellicht wat bekrompen. Maar ouderen en onderzoeker Dr. Elena Bendien (60) benadrukken dat seksualiteit helemaal geen vervaldatum heeft.

Bendien en collega Jana Kerssies van Leyden Academy on Vitality & Ageing spraken voor een onderzoek twee jaar lang met tientallen ouderen over seks, lust, intimiteit en alles wat daarbij komt kijken. Want in hoeverre speelt seksualiteit nog een rol in een oudere levensfase?

Metro sprak Dr. Bendien en het is vandaag nog eens Dag van de Seksuele Gezondheid ook.

Bendien is sociaal en cultureel gerontoloog, een onderzoeksgebied dat zich richt op goed ouder worden. „Ik heb al lange tijd interesse in het onderwerp ageing. De verschillen daarin tussen man en vrouw, goed ouder worden en de relatie met je lichaam dat aan het veranderen is.” Volgens de gerontoloog ontbreekt het niet aan wetenschappelijke materie over intimiteit op latere leeftijd. „Er zijn bijvoorbeeld wel onderzoeken over wat er gebeurt als een partner dementie krijgt en het effect daarvan op seksualiteit.” Eerder sprak Metro ook met hoogleraar Anne-Mei The over dementie en dat we mensen met dementie verkeerd behandelen. En klinisch neuropsycholoog Roy Kessels legde aan Metro uit hoe je het risico op dementie kunt verlagen.

Bendien legt uit dat in Nederland circa 122.000 ouderen in een verpleeghuis wonen. Tegelijkertijd wonen ongeveer 3,6 miljoen senioren zelfstandig thuis, blijkt uit cijfers van het CBS. „Maar wat weten we over de behoeftes en verlangens van die 3,6 miljoen mensen? De literatuur die daarvan bekend is, gaat vooral over de medische kant van seksualiteit op latere leeftijd. Kwesties zoals het functioneren van het lichaam, of je nog een erectie kunt krijgen of droogheid. Maar wat ontbreekt, is de rol van seksualiteit bij goed ouder worden. Dat blijkt toch nog een taboe te zijn. Daar doen we lacherig over of gaan we überhaupt niet over in gesprek.”

Twee jaar geleden nodigen Bendien en Kerssies verschillende ouderen uit voor gesprekken en vragen hen naar dit thema. „Ik stond versteld van de reacties en de interesse, humor en belangstelling voor het thema. Toen besloten we het onderzoek op te pakken.” De onderzoekers werken volgens een zogenoemde participatieve werkwijze, oftewel ze doen onderzoek doormiddel van gesprekken waarbij de deelnemers gelijkwaardige partners zijn en hun ervaringen centraal staan. „In eerste instantie verwachtten we nog dat vrouwen en mannen los van elkaar in gesprek wilden, maar het overgrote deel wilde juist binnen de gemixte groepen praten. Minstens zeventig senioren gingen met elkaar in gesprek. Sommigen omdat ze wilden bijdragen aan het onderzoek, anderen omdat ze tegen dingen aanliepen. Wij analyseerden die gesprekken en koppelden de resultaten terug naar de groep.”

Zowel de ouderen als onderzoekers, ontdekken dat er behoefte is aan meer gesprekken over dit thema. „Het is namelijk ook belangrijk voor het emotioneel welzijn van goed ouder worden. Het gaat niet alleen over hoe jouw lichaam functioneert, maar ook over hoe je seksuele identiteit.”

De gerontoloog noemt het ‘verrijkend’ hoe divers en creatief senioren zijn in hun seksuele leven. „Soms had ik rode wangen van de verhalen, omdat ik niet verwachtte dat onze deelnemers met zoveel energie en zin nog bezig waren met hun lichaam en seksueel genot. Veel ouderen waren aan het begin van hun leven binnen bepaalde kaders opgevoed. Bijvoorbeeld kaders over geaardheid, partnerkeuze of het huwelijk. Maar er bleek ook nog veel te ontdekken en mogelijk te zijn in latere levensfases. En dat draagt bij aan een ander, meer positief, beeld over het ouder worden.”

Maar dat is volgens Bendien niet per se het beeld dat we van ouder worden hebben. „We schetsen ouder worden als iets saais, negatiefs en gekoppeld aan de teloorgang van ons lichaam. Maar dat is niet zo. Er zijn juist ook heel veel dingen die wel kunnen. Je kunt nog seksueel genieten in de laatste fase van je leven. Ook voor mijn jongere collega’s bleek dat een eye opener te zijn. Er is zo veel mogelijk als je ouder wordt.”

Uit het onderzoek ontstaat uiteindelijk ook de videoreeks Lust op Leeftijd. Daarin vertellen allerlei ouderen over seksualiteit en intimiteit in hun leven. „Dat werden openhartige verhalen”, aldus Bendien. „Bedoeld om taboe rondom dit onderwerp te doorbreken. Het gaat over seksualiteit, maar voornamelijk over hoe belangrijk het is om op latere leeftijd goed in je vel te zitten en dat je nog van je lichaam kunt genieten. Dat kan namelijk, daar ben ik na twee jaar onderzoek van overtuigd. ”

Bendien noemt een aantal bevindingen op uit het onderzoek. „Eén daarvan is dat diversiteit ook onder ouderen aanwezig is. Heteroseksualiteit en monogamie dekken bij lange na niet de diversiteit van seksuele zelfexpressie onder ouderen. Alles is mogelijk en dat heeft mij positief verrast.”

Ze vervolgt: „Maar wat ook veelvoorkomend bleek, was het ontbreken van een partner op latere leeftijd. De verhalen daarover lopen uiteen, maar de behoefte aan een partner blijft toch voor veel mensen aan de orde. En nee, datingsites zijn voor deze doelgroep niet ideaal. Mensen durven niet altijd toe te geven dat ze heel graag een partner willen. Als maatschappij geven we hen toch het idee dat ze ‘hun beste tijd gehad hebben’. Daar moeten we mee stoppen. Het is al moeilijk genoeg om een partner te vinden. Die wens is er en daar hoeft iemand zich niet voor te schamen. Daarom moedig ik aan tot een eerlijk en open gesprek hierover.”

Bendien kaart aan dat regelmatig het thema ‘eenzaamheid’ onder de aandacht komt als het over ouderen gaat. „Maar je ziet bijna geen initiatieven als het gaat over het ontmoeten van een nieuwe partner op latere leeftijd. Het is heel mooi dat we initiatieven organiseren om ‘samen koffie te drinken’, maar waarom zouden we geen initiatieven organiseren zodat er nieuwe liefdes en vriendschappen kunnen ontstaan? Indirect gebeurt dit wel, bijvoorbeeld via vitality clubs, een ander initiatief van Leyden Academy, waar oudere volwassenen samen komen sporten. Dat helpt met gezonde leefstijl. En wie weet, ontmoet je ook een nieuwe partner.”

Volgens de gerontoloog zit de beeldvorming en stigmatisering over ouderen nogal diepgeworteld. „Eigenlijk leren wij al heel vroeg in onze leven dat je op oudere leeftijd er niet meer toe doet. We leren dat je oud, ziek of onaantrekkelijk wordt met de jaren en nemen dat onbewust mee in ons leven. Als dat nog niet actueel is voor jouzelf, dan merk je het niet. Je bent jong, vitaal en sterk en jij kijkt anders naar ouderen. Pas als je zelf ouder wordt, beginnen de stereotypes die eerder zijn geplant, actueel te worden. Je herkent die beeldvorming dan in jezelf. Dat is zelfstigmatisering. ‘Zij’ zijn niet meer oud, ‘jij’ bent oud. Je lichaam is niet meer strak, je krijgt rimpels, voelt je fysiek minder sterk en schrijft jezelf daarmee af. We nemen dat onszelf kwalijk omdat we al eerder een negatieve associatie hadden met het ouder worden. Vrouwen hebben dat misschien nog sterker wat betreft hun veranderende uiterlijk en de gevolgen van de overgang. En ook seksualiteit past niet bij het beeld dat wij hebben van ouder worden.”

Ze vervolgt: „We associëren bijvoorbeeld seks vooral met jonge, strakke en vitale lichamen. En als in Hollywood het thema toch belicht wordt, zijn het sexy, gelikte ouderen, met een jeugdige look. Maar dat is natuurlijk niet de realiteit.”

Volgens Bendien kunnen we daar anders tegenaan leren kijken. „Je kunt ook op de laatste dag van je leven nog genieten. Die lichamelijke veranderingen ervaart iedereen en daar is niks vreemds aan. Maar als we die beeldvorming over ouderen in stand blijven houden, gaat ook de nieuwe generatie daar weer in geloven.”

De onderzoeker legt uit dat er namelijk een aantal, veelgenoemde, misvattingen zijn als over seksualiteit op latere leeftijd gaat. „De belangrijkste is dat de behoefte aan seksualiteit minder wordt. Dat geldt echt niet voor iedereen, blijkt ook uit cijfers van het CBS. Een andere misvatting is dat bij ouder worden intimiteit belangrijker wordt dan seksualiteit. Intimiteit en seksualiteit zijn verschillende begrippen. Ze zijn geworteld in verschillende ervaringen. Intimiteit op latere leeftijd kan zeker belangrijker worden dan in de jongere jaren, maar we hebben geen grond om te zeggen dat intimiteit belangrijker wordt dan seksualiteit. Van onze deelnemers weten we dat met creativiteit en kennis van je eigen lichaam, ook op gebied van seksualiteit heel veel mogelijk blijft. Seksuele verlangens kunnen inderdaad minder worden, maar het hoeft niet. Het is geen regel. En we kunnen het zeker voor een ander niet bepalen. Ook al hebben sommige ouderen geen seksueel contact, dan wil dat niet zeggen dat ze het niet zouden willen. We moeten er niet van uitgaan dat ouderen met weinig al tevreden zijn. Nee, niet alle ouderen zijn dat en er is veel meer mogelijk dan we denken.”

Het onderzoek laat dus ook zien, dat ouderdom een mens nog een hoop te bieden heeft. Dat beaamt Bendien. „Ouder worden, betekent ook meer vrijheid. Vrijer van status, meningen van anderen en je kunt het je permitteren om jezelf te zijn. Veel vrouwen vertellen bijvoorbeeld dat de fase na de overgang als een bevrijding voelt. Dat geldt niet voor iedereen, maar het is wel iets wat wij tijdens het onderzoek veelvuldig hoorden.”

„Ook blijkt dat leeftijd geen rol speelt bij seksualiteit. De ontwikkeling stopt nooit. Je kunt morgen een nieuwe partner tegenkomen, hoe onwaarschijnlijk het ook lijkt. Maar het kan ook zijn dat juist je relatie en seksleven alleen maar beter worden. Er is altijd een opening en zeg zeker nooit nooit.”

En hoe kijken de senioren naar de jongere generatie als het over dit thema gaat? „De jeugd is op een andere manier conservatiever geworden. Dat merken ook onze deelnemers op: ‘Jongeren zijn preutser dan vroeger’. Ik wil dit wel in de context van vandaag plaatsen. Vandaag de dag zijn er geen geheimen meer voor jongeren. Op het internet kun je van alles vinden en bekijken en dat is onvergelijkbaar met de generatie met wie wij het onderzoek hebben gedaan. De deelnemers hadden in hun jongere jaren ook niets te maken met social media. De jonge generatie kan veel voorzichtiger zijn. Zij hebben daardoor ook minder haast met hun eerste seksuele ervaring. Vroeger gebeurde er toch ook veel uit angst en onwetendheid. Bij de jongere generatie is het meer een keuze. Dat zij voorzichtig zijn in hun seksuele contacten, vind ik persoonlijk geen slechte zaak. Als we er maar wel over in gesprek blijven. Dan mogen zij helemaal zelf beslissen hoe ze dat aanpakken.”

Zoals een van de ouderen in de videoreeks zegt: „Seksualiteit en intimiteit hebben geen vervaldatum”. En dat is volgens Bendien een van de belangrijkste boodschappen van het onderzoek. „Chronologische leeftijd speelt daarin geen rol. Tot de laatste ademhaling kun je je nog een seksueel wezen voelen, daarnaar gedragen en plezier aan beleven. Daarmee halen we die stigmatisering rondom ouder worden uit de lucht en kunnen jongeren opgroeien zonder angst voor ouder worden. Dan kun je die ‘Ik moet nu alles eruit halen’-mindset ook loslaten. Het is niet zo dat er ‘later’ niks meer kan. De mens is een creatief wezen, niks is onmogelijk.”

„Maar praat erover”, benadrukt de onderzoeker nogmaals over het thema seksualiteit. „Ook voor jongeren is dat heel erg belangrijk. Jouw lichaam is uniek en je moet het leren kennen om er goed en met respect mee om te kunnen gaan. Daar moeten we open over zijn. Jong en oud mogen daarover in gesprek. Met elkaar, een professional of met grootouders. Durf namelijk ook met opa en oma dit soort gesprekken te voeren. Het is een basiselement van een goed leven. Hoe oud je ook bent.”

Alle afleveringen van Lust op Leeftijd zijn te bekijken op het YouTube-kanaal van Leyden Academy.