Grote overwinning D66 markeert de comeback van het politieke midden

Na een mislukt experiment met de radicaal-rechtse PVV in de regering geeft de kiezer toch het politieke midden weer een kans. D66 wordt volgens de prognose van het ANP met 27 zetels de grootste partij van Nederland, voor het eerst in de parlementaire geschiedenis, en ook het CDA lijkt terug te keren in het centrum van de macht met een winst van veertien zetels. De grote verliezers van de stembusgang woensdag zijn de PVV van Geert Wilders, die volgens de prognose twaalf zetels verliest, en GroenLinks-PvdA, dat vijf zetels inlevert en waar partijleider Frans Timmermans direct opstapte.

Het verschil tussen D66 en de PVV, de nummer twee in de prognose van het ANP, is klein en daarmee nog onzeker. Maar voor de coalitievorming lijkt dat niet cruciaal, omdat veel potentiële regeringspartijen, inclusief de VVD, de PVV hebben uitgesloten. Daarmee lijken de kansen voor D66 het grootst om het initiatief te krijgen in de kabinetsformatie en mag lijsttrekker Rob Jetten uitzien naar het premierschap. Al zal de formatie nog lastig genoeg kunnen worden, omdat er getalsmatig twee meerderheidsvarianten zijn die goed zouden kunnen: D66/VVD/GroenLinks-PvdA/CDA (89 zetels) en D66/VVD/CDA/JA21 (78 zetels).

Uit onderzoek bleek dat steeds meer kiezers de ‘rustige’ en ‘constructieve’ houding van Jetten waardeerden

De overwinning van D66, van de huidige 9 Kamerzetels naar mogelijk 27, is spectaculair en het gevolg van een nagenoeg perfecte campagne. Tot half september stond D66 in de peilingen nog maar op een kleine winst en leek de partij zich niet te kunnen mengen in de strijd om het premierschap. De afgelopen weken maakte Jetten een ware eindsprint, met overtuigende optredens in de tv-debatten en een optimistisch verhaal over de toekomst van Nederland. Uit kiezersonderzoek van Ipsos I&O bleek dat steeds meer kiezers de „rustige” en „constructieve” houding van Jetten gingen waarderen.

Inhoudelijk ging D66 meer de nadruk leggen op de thema’s die voor kiezers nu belangrijk zijn, zoals wonen, zorg en ook migratie, waar Jetten een wat kritischer, rechtsere toon niet schuwde. En de partij omarmde de Nederlandse vlag, die woensdag weer pontificaal achter Jetten wapperde toen hij de uitzinnige D66-leden in Leiden mocht toespreken. „Miljoenen Nederlanders hebben vandaag de bladzijde omgeslagen en afscheid genomen van de politiek van negativisme en haat”, zei Jetten, die zich in de campagne op de inhoud en qua stijl succesvol tot de anti-Wilders ontpopte.

Lees ook

‘Waarom accepteren we dat de Nederlandse vlag alleen op het PVV-affiche trots wappert?’

Afstraffing

De kiezer straft met deze uitslag de vier partijen die oorspronkelijk deel uitmaakten van het demissionaire kabinet-Schoof – PVV, VVD, NSC en BBB – hard af. Ze verliezen gezamenlijk volgens de prognose van ANP 36 zetels. Wilders komt qua zetelaantal weliswaar nog in de buurt van D66, maar verliest circa 12 van zijn huidige 37 zetels. Daarmee pakt de gok van de PVV-leider om zijn eerste kabinet al binnen een jaar op te blazen verkeerd uit. Ook de VVD (-1) en de BBB leveren zetels in (volgens de prognose van 7 naar 4) en voor NSC is klap het grootst: de partij die dankzij Pieter Omtzigt in 2023 nog uit het niets twintig zetels haalde verdwijnt weer uit de Kamer. De keuze om te regeren met de PVV van Geert Wilders lijkt NSC daarmee letterlijk fataal geworden.

Voor links is de uitslag ronduit desastreus. De SP en Volt verliezen zetels, maar vooral de vijf zetels verlies voor GroenLinks-PvdA springen in het oog. De twee linkse partijen voltooiden de afgelopen jaren een fusieproces waarvan de belofte was dat zij samen meer zetels zouden kunnen behalen, maar die hoop komt niet uit. En dat terwijl GroenLinks-PvdA de afgelopen twee jaar de linkse oppositie tegen het rechtse en weinig succesvolle kabinet-Schoof mocht aanvoeren.

In plaats van daarvan te profiteren lijdt GroenLinks-PvdA nu een gevoelig verlies, de partij lijkt te hebben geleden onder het succes van D66. Voor partijleider Frans Timmermans was het reden om in een emotionele toespraak direct „met pijn in het hart” zijn onvermijdelijke vertrek aan te kondigen. Timmermans heeft als relatief oude leider van de nieuwe linkse combinatie nooit helemaal kunnen overtuigen en zegt nu dat het tijd is het leiderschap over te dragen aan een nieuwe generatie.

De VVD verliest slechts één zetel (van 24 naar 23) en vierde dat woensdag haast als een overwinning

Naast D66 is het CDA dankzij lijsttrekker Henri Bontenbal ook een van de grote winnaars. En hoewel het CDA door de goede peilingen vroeg in de campagne had gehoopt op het premierschap, is de winst – volgens de prognose van 5 naar 19 zetels – een prestatie van formaat. Zeker omdat het CDA twee jaar geleden een historisch dieptepunt in zetelaantal scoorde en er intern gevreesd werd voor het einde van de partij. Bontenbal heeft laten zien dat een traditionele middenpartij zich in het volatiele politieke landschap van tegenwoordig succesvol kunnen herstellen.

De VVD verliest volgens de ANP-prognose slechts één zetel (van 24 naar 23) en vierde dat woensdag bijna als een overwinning. Het is ook een onverwachts goede uitslag gezien de soms rampzalige peilingen van de afgelopen maanden, waarbij de partij door het impopulaire leiderschap van Dilan Yesilgöz tot dertien zetels terugzakte. Maar Yesilgöz bleef doorvechten in de campagne en hield het verlies dus zeer beperkt, mogelijk omdat rechtse kiezers niet echt een alternatief voor de partij zagen.

Een andere winnaar op rechts is JA21 van Joost Eerdmans, dat van één naar negen zetels stijgt volgens de exitpoll van Ipsos I&O eerder op de avond. JA21 is duidelijk een van de partijen die profiteert van het verlies van de PVV. De poll liet zien dat het blok radicaal-rechtse partijen in de Tweede Kamer in omvang niet enorm daalt, ook omdat Forum voor Democratie verdubbelde naar zes zetels. Het radicaal-rechtse blok (PVV, JA21, FVD) verliest ten opzichte van 2023 zo slechts één zetel.

Formeren

Het beeld van de ANP-prognose maakt de komende kabinetsformatie op voorhand ingewikkeld omdat er twee werkbare meerderheidsvarianten zijn. D66 zal graag een kabinet vanuit „het brede politieke midden” willen vormen, dus met de VVD, GroenLinks-PvdA en het CDA. Jetten noemde dat woensdagavond direct „een hele logische optie”, maar zei ook dat dit zal afhangen „van het sentiment bij die partijen”. GroenLinks-PvdA zal aangeslagen zijn door het verlies en misschien weinig gemotiveerd om te regeren, hoewel het vertrek van Timmermans daarvoor uiteindelijk ook ruimte kan bieden.

Een ander sentiment waar Jetten vermoedelijk op doelde, is dat bij de VVD van Yesilgöz, die er in de campagne continu op bleef hameren absoluut niet met links te willen regeren. Yesilgöz zal zich in die positie gesterkt zien door de prognose en door het feit dat de eerder door haar geopperde ‘centrum-rechtse’ variant ook een meerderheid haalt, namelijk D66-VVD-CDA-JA21. Deze variant is voor D66 inhoudelijk weer veel minder aantrekkelijk, zeker door de grote verschillen met JA21.

Met twee varianten op tafel, en mogelijke meningsverschillen daarover tussen de partijen, kan de formatie toch weer ingewikkelder worden dan vooraf gehoopt. Meerdere partijen spraken eerder in de campagne de ambitie uit om voor de kerst een nieuw kabinet te vormen, gezien de grote stilstand die Den Haag al jaren kenmerkt. Het wordt de eerste grote opgave voor D66-leider Jetten, om te laten zien dat hij vanuit een hernieuwd en gesterkt midden de politieke verlamming kan doorbreken.

Lees ook

De kiezer zwalkt van partij naar partij – vooral aan de randen van het land