Het ICJ oordeelt dat het niet bestrijden van klimaatverandering een schending van het internationaal recht kan zijn

Als een land geen daadkrachtige maatregelen neemt om de planeet te beschermen tegen klimaatverandering, kan het het internationaal recht overtreden en aansprakelijk worden gesteld voor de schade die de mensheid lijdt. Dit is een van de conclusies van een uniek advies van het Internationaal Gerechtshof (IGJ) over de juridische verplichtingen van staten in het licht van deze milieucrisis.

De 15 rechters van het Internationaal Gerechtshof, het hoogste juridische orgaan van de Verenigde Naties, omschreven de noodzaak om de dreiging van klimaatverandering aan te pakken als "urgent en existentieel". Unaniem oordeelden ze dat ondertekenaars van diverse internationale overeenkomsten het internationaal recht zouden kunnen schenden als ze geen maatregelen nemen om de uitstoot van broeikasgassen te beperken. De uitspraak stelt dat een "schone, gezonde en duurzame omgeving" een mensenrecht is. Deze interpretatie tilt het klimaatdebat boven het milieu- of economische domein uit en positioneert het als een kwestie van rechtvaardigheid en fundamentele rechten.

Deze verschuiving in focus zou een aanzienlijke invloed kunnen hebben op toekomstige internationale wetgeving en rechtszaken, waardoor het gemakkelijker wordt om vervuilende landen aansprakelijk te stellen voor de milieuschade die ze veroorzaken. Volgens het meest recente rapport van het Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment in Londen liepen er in juni van dit jaar ongeveer 2967 rechtszaken over klimaatverandering in bijna 60 landen, met meer dan 226 nieuwe rechtszaken die alleen al in 2024 werden aangespannen.

Yuji Iwasawa, voorzitter van het IGH, verduidelijkte dat dit een adviserend oordeel is, geen bindende uitspraak. Hij gaf echter aan dat het hof hoopt dat deze uitspraak "maatschappelijke en politieke actie zal inspireren en sturen om de aanhoudende klimaatcrisis aan te pakken."

De zaak die tot deze uitspraak leidde, ontstond in 2019, toen een groep studenten uit Vanuatu, een eilandstaat in de Stille Oceaan die bijzonder kwetsbaar is voor de gevolgen van klimaatverandering, aandrong op een wettelijke erkenning van overheidsinactiviteit in de klimaatcrisis als een "existentieel risico". Vervolgens diende Ralph Regenvanu, de minister van Klimaatverandering van het land, een formele klacht in bij het Internationaal Gerechtshof. In 2023 formaliseerde de Algemene Vergadering van de VN het verzoek om een advies van de rechtbank.

De rechters beantwoordden twee cruciale vragen: Wat zijn de verplichtingen van staten onder internationaal recht om het klimaatsysteem en het milieu te beschermen tegen de uitstoot van broeikasgassen? En wat zijn de juridische gevolgen voor landen die door hun handelen of nalaten aanzienlijke schade aan het klimaat toebrengen, met name ten aanzien van kwetsbare eilandstaten en huidige en toekomstige generaties?

Bij de analyse van het hof werd rekening gehouden met de bepalingen van internationale verdragen, zoals onder andere het Handvest van de Verenigde Naties, de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, het Akkoord van Parijs, het Kyotoprotocol en het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering.

De beoordeling van het IGH concludeerde dat staten de plicht hebben om, “door met de nodige zorgvuldigheid te handelen en alle middelen die tot hun beschikking staan” te gebruiken, te voorkomen dat activiteiten die onder hun jurisdictie of controle vallen, het milieu negatief beïnvloeden.

In het advies wordt benadrukt dat de noodzaak om “aanzienlijke grensoverschrijdende schade te voorkomen op grond van gewoonterecht, verplichtingen erga omnes zijn” – dat wil zeggen, verplichtingen jegens de gehele internationale gemeenschap.

In die zin, benadrukte Iwasawa, is milieubescherming een voorwaarde voor het garanderen van mensenrechten. De negatieve effecten van klimaatverandering, voegde hij eraan toe, kunnen het recht op water, gezondheid, huisvesting en gezinsleven belemmeren.

Het hof maakte bovendien duidelijk dat een internationaal onrechtmatige daad niet de uitstoot van broeikasgassen op zich is, maar het niet nakomen van verplichtingen, zowel conventionele als gebruikelijke, om het klimaatsysteem te beschermen.

De tekst van het advies benadrukt dat landen die dergelijke verplichtingen niet nakomen, hun verantwoordelijkheid moeten nemen en de juridische gevolgen van hun handelen of nalaten moeten dragen. Indien zij hun verplichtingen niet nakomen, moeten zij hun onrechtmatige gedrag staken, garanderen dat zij hun daden niet zullen herhalen indien de omstandigheden dit vereisen, en de getroffenen volledige schadeloosstelling bieden, onder meer door restitutie en compensatie.

In het advies staat: ‘Wanneer meerdere staten verantwoordelijk zijn voor dezelfde internationaal onrechtmatige daad, kan de aansprakelijkheid van elke staat worden ingeroepen met betrekking tot die daad.’

"Wat deze zaak zo belangrijk maakt, is dat ze het verleden, heden en de toekomst van klimaatactie behandelt", vertelde Joie Chowdhury, senior counsel bij het Center for International Environmental Law, aan AP. "Het gaat niet alleen om toekomstige doelen – het gaat ook om historische verantwoordelijkheid, want we kunnen de klimaatcrisis niet oplossen zonder de wortels ervan aan te pakken."

Het uitgebrachte advies vertegenwoordigt een belangrijke overwinning voor eilandstaten en internationale bewegingen die al tientallen jaren streven naar juridische mechanismen om de grootste uitstoters van broeikasgassen aansprakelijk te stellen voor de gevolgen van klimaatverandering voor hun levensonderhoud, welzijn en het voortbestaan van hun ecosystemen.

Dit verhaal verscheen oorspronkelijk op WIRED en Español en is vertaald uit het Spaans.