Nieuwe Poolse president staat op het punt om met de regering te strijden over zijn buitenlands beleid

Door Olivier Sorgho

De Poolse regeringscoalitie kreeg een zware klap te verduren bij de presidentsverkiezingen van juni , toen oppositiekandidaat Karol Nawrocki de regeringsgezinde Rafał Trzaskowski versloeg. De aantredende president zal waarschijnlijk nog vijandiger staan tegenover de liberale, pro-EU-agenda van de regering dan de zittende Andrzej Duda.

Het buitenlands beleid zou een belangrijk twistpunt kunnen worden. "Ik verwacht dat Nawrocki een veel assertievere president zal zijn dan Duda, gezien zijn strijdlustigere karakter en andere visie op buitenlands beleid. Hij is een vechter", zegt dr. Bruno Surdel, senior fellow bij het Center for International Relations.

Sinds de machtsovername door Recht en Rechtvaardigheid (PiS) in 2023 is de regeringscoalitie, onder leiding van Donald Tusks partij Burgerplatform (PO), doorgegaan met het jarenlange beleid van Polen om voor veiligheid op de Verenigde Staten te vertrouwen .

Polen heeft echter ook geprobeerd de betrekkingen met Brussel te herstellen, die onder het vorige bewind waren beschadigd. Polen herleefde de Weimar-driehoeksalliantie met Duitsland en Frankrijk en positioneerde zich als een continentale leider op het gebied van veiligheids- en defensiebeleid, terwijl het Oekraïne bleef steunen.

“De impact van Nawrocki op het Poolse buitenlandse beleid zal vooral indirect zijn”, zegt Piotr Buras, hoofd van het kantoor in Warschau bij de Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen.

“De cruciale vraag is hoe Tusk zal reageren op de retoriek van Nawrocki, gezien zijn verzwakte positie na de verkiezingen en het besef dat de [politieke] stemmingen zijn veranderd als gevolg van de verkiezing van Trump en een verandering in de [Poolse] houding ten opzichte van Oekraïne.”

De bevoegdheden van de president op het gebied van buitenlands beleid

Volgens de Poolse grondwet wordt het buitenlandse beleid hoofdzakelijk door de regering gevoerd. Zij bepaalt de diplomatieke agenda en ondertekent internationale verdragen.

Wanneer dergelijke verdragen echter parlementaire wetgeving vereisen, kan de president zijn vetorecht uitoefenen. Het staatshoofd benoemt ook ambassadeurs op voordracht van de minister van Buitenlandse Zaken en goedgekeurd door de premier.

Dit laatste leidde vorig jaar al tot een botsing tussen de regering en president Duda, nadat minister van Buitenlandse Zaken Radosław Sikorski 50 ambassadeurs uit het PiS-tijdperk had ontslagen en tijdelijke 'ambassadeurshoofden' had aangesteld. Onder hen was Bogdan Klich, die nu Polen vertegenwoordigt in de VS.

Sinds Nawrocki's verkiezingsoverwinning heeft PiS erop aangedrongen dat het presidentiële kabinet de controle over de benoeming van de Amerikaanse ambassadeur terugkrijgt. Dit wijst op Nawrocki's banden met Donald Trump, die hij tijdens zijn campagne ontmoette , in tegenstelling tot Klichs openlijke kritiek op de Amerikaanse president. Sikorski heeft ook toegegeven dat Nawrocki de betrekkingen tussen Polen en de regering-Trump zal helpen verbeteren.

De aankomende president van Polen zou meer invloed kunnen nastreven op andere gebieden van buitenlandse vertegenwoordiging. "Nawrocki zou bijvoorbeeld, op basis van wetgeving die in 2023 onder PiS is ingevoerd, kunnen eisen dat hij Polen vertegenwoordigt op EU-toppen", aldus Buras, eraan toevoegend dat dit een nieuw hoofdstuk zou vormen in de aanhoudende crisis van de rechtsstaat , aangezien de regering weigert de wettigheid van de betreffende wet te erkennen.

Trump, Europa, of allebei?

Volgens Buras bestaat er in Polen nog steeds een politieke consensus tussen alle partijen die de VS als een belangrijke bondgenoot zien. De meningsverschillen gaan echter vooral over de vraag hoe Washington aan de kant van Warschau kan blijven.

"Nawrocki zal, door middel van daden en retoriek, prioriteit geven aan de noodzaak van nauwe, directe samenwerking met president Trump, mogelijk ten koste van de betrekkingen met EU-partners", legt hij uit. Tusk daarentegen heeft tot nu toe geprobeerd de VS als garant voor de Europese en Poolse veiligheid te behouden door "de EU te versterken, ook via haar [gemeenschappelijke] defensiebeleid."

Trumps isolationisme, inclusief de overweging om enkele Amerikaanse soldaten die in Europa gestationeerd zijn terug te trekken, heeft de roep om herbewapening door de EU aangewakkerd. De Poolse regering heeft gezamenlijke initiatieven gesteund , zoals het €800 miljard kostende "ReArm Europe"-plan. De PiS beweert echter dat dergelijke projecten de Poolse soevereiniteit en de relatie met de VS ondermijnen.

"De Europese Unie verkeert in chaos en is niet klaar om haar strijdkrachten op te bouwen. Deze [herbewapeningsplannen van de EU] zijn luchtkastelen, een poging om een nieuwe NAVO op te bouwen", zei Nawrocki in maart. Zulke verhalen zullen onder zijn presidentschap alleen maar sterker worden, betoogt Buras.

De regeringscoalitie heeft ook gestreefd naar sterkere bilaterale banden met Europese bondgenoten. Polen tekende in mei een verdrag met Frankrijk dat wederzijdse veiligheidsgaranties bevat. De overeenkomst moet nog door de president worden goedgekeurd.

De overeenkomst roept op tot prioriteit voor Europese fabrikanten van militair materieel, mogelijk ten koste van de VS, wat tot wrijving met Trump zou kunnen leiden en Nawrocki een reden zou kunnen geven om zich ertegen te verzetten. Polen streeft ook naar soortgelijke overeenkomsten met het Verenigd Koninkrijk en Duitsland.

Ondanks Nawrocki's banden met Trump, zijn er gebieden waarop de aankomende president, de Poolse regering en EU-bondgenoten zoals Frankrijk elkaar vinden, zoals het verzet tegen de handelsdeal tussen de EU en Mercosur . Nawrocki steunt in brede zin het 'East Shield'- project, mede gefinancierd door de EU, om de oostgrenzen van Polen te versterken.

Volgens Tomasz Sawczuk, analist voor Polityka Insight, loopt Nawrocki bovendien het risico te lijken alsof hij te afhankelijk is van Trump en zich zelfs onderdanig aan hem gedraagt.

Tusk kan ondertussen niet alleen vertrouwen op sterke banden met landen als Duitsland, vanwege de kritiek die hij krijgt van de conservatieve oppositie, die hem er vaak van beschuldigt Duitse belangen te vertegenwoordigen . Bovendien zijn de betrekkingen met Berlijn gespannen door meningsverschillen over de herstelbetalingen voor de Tweede Wereldoorlog en migratie .

Groeiend anti-Oekraïens sentiment

Ondanks meningsverschillen met Kiev, onder andere over goedkope Oekraïense landbouwproducten die op de Europese markt komen, zijn Tusk en Duda trouwe bondgenoten van Oekraïne gebleven tijdens de oorlog met Rusland en hebben ze de ambities van Oekraïne om toe te treden tot de EU en de NAVO gesteund.

Maar de binnenlandse publieke opinie over Oekraïne is steeds negatiever geworden. In januari had 55,3% van de Polen een positieve mening over Oekraïners die in Polen wonen, een daling ten opzichte van 64,4% in 2023, volgens een peiling van United Surveys voor nieuwssite WP.

Uit een recent onderzoek blijkt dat in juni slechts 35% van de Polen vindt dat Polen de ambities van Oekraïne om toe te treden tot de EU moet steunen, terwijl 37% voorstander is van toetreding tot de NAVO. Dat is een duidelijke daling ten opzichte van 2022, toen een vergelijkbare peiling cijfers van respectievelijk 85% en 75% liet zien.

"We zien een zekere oorlogsmoeheid onder Polen", zegt Surdel. Nawrocki heeft geprofiteerd van dit anti-Oekraïense sentiment en is samen met extreemrechts de politieke spreekbuis ervan geworden. Tijdens zijn presidentscampagne ondertekende hij een belofte om geen Poolse troepen naar Oekraïne te sturen en zich te verzetten tegen de plannen van Kiev voor NAVO-lidmaatschap.

Buras en Sawczuk zeggen dat Nawrocki de regering waarschijnlijk onder druk zal zetten om de voortzetting van de Poolse steun aan Kiev afhankelijk te maken van concessies. De aankomende president heeft gezegd dat hij zich tegen de toetreding van Kiev tot de EU zal verzetten, tenzij dit de Poolse historische grieven rond de massamoorden in Wolhynië wegneemt.

"Nawrocki zal zeker aandringen op een meer op belangen gebaseerd beleid ter ondersteuning van Oekraïne in ruil voor concrete voordelen", aldus Sawczuk. Die voordelen kunnen onder meer bestaan uit het zoeken naar zakelijke deals vergelijkbaar met de Oekraïense mineralenovereenkomst met de VS, of eisen dat Oekraïne stopt met het herdenken van de nationalistische leider Stepan Bandera , legt hij uit.

"Je zou verwachten dat de regering het beleid van steun aan Oekraïne wil voortzetten. Tegelijkertijd zal ze dat voorzichtiger doen dan voorheen, vanwege de aanwezigheid van Nawrocki en de binnenlandse politieke dreiging van rechtse, of zelfs extreemrechtse concurrenten die kritisch staan tegenover Oekraïne", voegt hij eraan toe.

Buras wijst op handel als een gebied waarop de regering haar houding ten opzichte van Oekraïne mogelijk zal verharden. Begin juni herintroduceerde de EU invoerrechten en quota op Oekraïense landbouwproducten nadat Warschau hiervoor had gelobbyd. De nieuwe handelsovereenkomst die begin juli door de Europese Commissie en Kiev werd overeengekomen, werd bekritiseerd door de Poolse minister van Landbouw Czesław Siekierski.

Regionale allianties om Rusland af te weren

Nawrocki's verkiezingsoverwinning werd toegejuicht door rechtse politici in heel Europa, waaronder de Hongaarse en Italiaanse premiers Viktor Orbán en Giorgia Meloni. Dit heeft geleid tot speculaties dat Nawrocki zou kunnen aandringen op een versterking van de positie van Polen in Europa, zoals gepromoot door Trump, met wie hij een wantrouwen jegens de EU-elites deelt.

De aankomende president heeft aangegeven dat hij de Visegrádgroep, een alliantie tussen Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije, wil versterken. Maar de nauwe banden tussen Hongarije en Slowakije met Rusland zouden een dergelijk project kunnen compliceren, waarschuwt Sawczuk.

Buras betoogt dat de Poolse rechterzijde en Nawrocki allianties met politici als Orbán en de Slowaakse premier Robert Fico zouden kunnen zien als pro-Trump, anti-EU en anti-Oekraïne, in plaats van als expliciete steun voor Rusland.

Nawrocki zal Polen echter waarschijnlijk eerder steunen in het voortzetten van regionale veiligheidsallianties met de Baltische en Noord-Europese landen, gezien de dreiging van Rusland, vertelden de drie experts aan Notes from Poland. Polen heeft onlangs een defensieovereenkomst met Zweden ondertekend , waarin een toezegging is opgenomen om de veiligheid in de Oostzee te versterken.

Samen met Estland, Litouwen, Letland en Finland stapt Polen uit het Verdrag van Ottawa , dat het gebruik van antipersoonsmijnen verbiedt. De landen beweren dat dit nodig is om dreigingen vanuit Rusland en Wit-Rusland af te weren.

"Landen die dicht bij Rusland liggen, delen gemeenschappelijke belangen, evenals de gemeenschappelijke angst voor een existentiële dreiging vanuit Rusland", legt Sawczuk uit. Hij voegt eraan toe dat de gehele Poolse politieke klasse een zekere scepsis heeft ten aanzien van de bereidheid van West-Europese landen om Polen te verdedigen als dat nodig mocht zijn.

"Polen begint zich inderdaad te positioneren als een Noord-Europese staat", betoogt Surdel. "Nu Finland en Zweden lid zijn van de NAVO, en gezien de twijfels over Amerikaanse steun, vormen dergelijke regionale allianties een sterk uitgangspunt voor het defensiebeleid."

Binnenlandse politiek: een belangrijke drijfveer voor het buitenlands beleid

Alle drie de experts leggen uit dat het Poolse buitenlandse beleid op de middellange termijn grotendeels zal worden bepaald door de dynamiek van de binnenlandse politiek. De volgende Poolse parlementsverkiezingen vinden plaats in 2027.

"De vraag is of de regering [in 2027] kiezers van de [extreemrechtse] Confederatie en PiS zal proberen te winnen, wat zou betekenen dat ze zich in dezelfde taal als Nawrocki zal moeten uitdrukken, of dat ze een koers van ideologische confrontatie zal kiezen en haar pro-Europese, progressieve, centrumlinkse benadering zal benadrukken", zegt Buras, eraan toevoegend dat hij denkt dat het eerste waarschijnlijker is.

Surdel en Sawczuk benadrukken desalniettemin dat Nawrocki een politieke nieuweling is – hij had zich nog nooit eerder kandidaat gesteld voor een openbaar ambt – wat het moeilijk maakt om zijn voorspelling en de koers van zijn buitenlands beleid te voorspellen. Surdel suggereert dat zijn daden als president mogelijk afwijken van zijn harde campagneretoriek, en voegt eraan toe dat presidenten vaak evolueren zodra ze de realiteit van hun ambtstermijn inschatten.

Eén gebied waarop de regering en de president waarschijnlijk zullen samenwerken, is de voortzetting van de investeringen in het Poolse leger. Polen is al de grootste defensie-uitgever van de NAVO in verhouding tot het bbp. Tusk heeft plannen aangekondigd om het Poolse leger uit te breiden tot 500.000 man, inclusief reservisten, terwijl Nawrocki een cijfer van 300.000 heeft genoemd.

"De opbouw van de Poolse strijdkrachten en de investeringen in defensie zullen een enorme impact hebben op de internationale positie en de invloed van Polen op het buitenlands beleid in de toekomst. Ik geloof dat er hierover consensus bestaat", vat Surdel samen.

Bronvermelding hoofdfoto: Chancellery of the Prime Minister/Flickr , US Department of Homeland Security/Flickr , Gage Skidmore/Wikimedia Commons (onder CC BY-SA 2.0 ). Collage gemaakt door Agata Pyka.