Paus Franciscus' uitdaging om de financiën van het Vaticaan te herstellen

Naast de spirituele leiding over de ruim 1,4 miljard katholieken ter wereld, worstelde de overleden paus Franciscus met een meer wereldlijke taak: het toezicht houden op de complexe en ondoorzichtige financiën van het kleinste land ter wereld.

Paus Franciscus heeft veel mensen binnen de financiële instellingen van de Heilige Stoel geschokt met zijn opvallende anti-corruptiecampagne, die onder andere bestond uit een undercoveroperatie van het Vaticaan in 2019, waarbij het zich richtte op de bureaucratie van de stadstaat vanwege een twijfelachtige vastgoeddeal.

Ondanks deze inspanningen staat zijn opvolger voor een enorme financiële uitdaging. Hoewel het Vaticaan inkomsten genereert via toerisme, donaties en investeringen, kampt het met een aanzienlijk begrotingstekort en kampt het pensioenfonds met een groot structureel tekort.

Toen Franciscus in 2013 aantrad, werden de financiën van het Vaticaan al tientallen jaren geplaagd door rampzalige zakenrelaties en beschuldigingen van wangedrag . Nergens was dit duidelijker dan bij het IOR (Instituut voor Religieuze Werken), de bank van het Vaticaan.

Het Vaticaan werd in 1942 opgericht door paus Pius XII om de financiën en investeringen van het Vaticaan te beheren en geheimhouding te garanderen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tot de schandalen behoren onder meer banden met de maffia en georganiseerde misdaad, beschuldigingen van handel in nazi-goud en connecties met de mysterieuze dood van een man die bekendstond als 'Gods bankier'.

Franciscus besloot een andere koers in te slaan , vaak tegen sterke tegenstand van Vaticaanse bureaucraten, traditionalisten en machtige figuren binnen de curie die profiteerden van de status quo.

"De weerstand tegen de hervormingsagenda van paus Franciscus was enorm, maar de zaken bij het IOR zijn veranderd omdat wij meer weerstand hebben geboden dan de weerstand", vertelde Jean-Baptiste de Franssu, president van de Vaticaanse bank, aan de Financial Times.

Bij de bank van het Vaticaan hebben katholieke organisaties zoals religieuze ordes, liefdadigheidsinstellingen en bisdommen, maar ook geestelijken en kerkelijk personeel, rekeningen. Deze financiële entiteit beheert ongeveer 5,4 miljard euro aan cliëntvermogen en boekte in 2023 een nettowinst van ruim 30 miljoen euro.

De bank in handen van het Vaticaan opereert los van Apsa (Administratie van het Patrimonium van de Apostolische Stoel), een feitelijk soeverein investeringsfonds voor de Heilige Stoel, het bestuur van de kerk.

De derde pijler van de financiën van het Vaticaan is het pensioenfonds van de Heilige Stoel, een pensioenfonds met vastgestelde uitkeringen voor werknemers van het Vaticaan dat tien jaar geleden nog bijna 1,5 miljard euro aan niet-gefinancierde verplichtingen had, zo blijkt uit financiële rapporten die zijn verkregen door The Pillar, een katholieke nieuwsorganisatie. Volgens de publicatie is dat aantal sindsdien waarschijnlijk nog toegenomen.

Volgens Ed Condon, redacteur en medeoprichter van The Pillar, laat Francis een ‘gemengde erfenis’ achter op het gebied van financiële hervormingen. “Op institutioneel niveau heeft hij geweldig werk verricht: de Vaticaanse bank en Apsa waren bij zijn aantreden synoniem met louche zakenpraktijken, en nu zijn ze gezond.

“Maar aan de andere kant is het Vaticaan niet dichterbij – sterker nog, het is er veel verder vandaan – om een ​​evenwichtige begroting te hebben.”

Het bekendste historische schandaal heeft wellicht betrekking op de ineenstorting in 1982 van Banco Ambrosiano, de grootste particuliere bank van Italië, waarin de Vaticaanse bank een belang had. Destijds werd de Vaticaanse bank geleid door de Amerikaanse aartsbisschop Paul Marcinkus. Zijn financiële kennis beperkte zich tot een spoedcursus van zes weken aan Harvard na zijn benoeming in 1971.

Marcinkus raakte betrokken bij illegale zakenrelaties met een bankier die banden had met de maffia en met Roberto Calvi, de machtige baas van Banco Ambrosiano. Calvi bleek later deel uit te maken van een plan om geld wit te wassen via offshorebedrijven, illegale betalingen over te maken aan Italiaanse politieke partijen en geheime wapenhandel te financieren.

Door de ineenstorting van Banco Ambrosiano leed de Vaticaanse bank een geschat verlies van 250 miljoen dollar. Kort daarvoor werd Calvi's lichaam hangend aan een steiger op de Blackfriars Bridge in Londen gevonden. Hij had stenen en bakstenen in zijn zakken gestopt, had bijna £7.500 aan contanten bij zich en zijn handen waren op zijn rug gebonden.

De dood van Calvi werd in eerste instantie als zelfmoord bestempeld, maar een Italiaanse rechtbank oordeelde later dat het moord was. Niemand werd ter dood veroordeeld.

Drie decennia later, toen Franciscus werd verkozen, was er nog steeds sprake van wanorde bij de bank van het Vaticaan. Dat jaar namen de directeur en de adjunct-directeur ontslag nadat een hoge Italiaanse geestelijke was gearresteerd op beschuldiging van corruptie en fraude. Moneyval, de waakhond van de Raad van Europa op het gebied van witwassen, waarschuwde dat de bank het risico liep om op een zwarte lijst te komen.

Francis wilde het probleem aanpakken door het financiële beheer te professionaliseren en zo de invloed van de geestelijkheid te verminderen. In 2014 werd De Franssu, voormalig CEO van Invesco Europe, benoemd tot voorzitter van het IOR, dat enkele maanden eerder zijn eerste jaarverslag had gepubliceerd. Duizenden inactieve bankrekeningen zijn gesloten.

Maar het hervormingsproces verliep turbulent. In 2015 werd Libero Milone, voormalig president van Deloitte in Italië, benoemd tot hoofdaccountant van de Heilige Stoel. Twee jaar later werd hij echter ontslagen nadat hij om informatie had gevraagd over ‘honderden miljoenen dollars’ die door aan het Vaticaan gelieerde entiteiten in Zwitserland niet in de boeken werden vermeld.

Milone, die een rechtszaak wegens onterecht ontslag heeft aangespannen, zei dat het herstellen van het vertrouwen van katholieken in de financiële integriteit van het Vaticaan van cruciaal belang zou zijn om de daling in donaties om te keren. Volgens het Vaticaan daalden deze tussen 2015 en 2019 met 23% en bleef de daling voortduren.

“De kerk kan alleen overleven als ze haar financiën in evenwicht brengt”, zei hij. “De enige manier om je financiën op orde te krijgen, is als donateurs erop vertrouwen dat hun geld aan goede doelen wordt besteed – op de juiste manier en in het juiste bedrag.”

Toch is er vooruitgang geboekt. Toen De Franssu de IOR overnam, was er slechts één internationale bank bereid om als correspondentbank op te treden en namens haar bankdiensten in andere rechtsgebieden aan te bieden. “Nu zijn het er meer dan 45”, zei hij.

Het IOR heeft in verschillende rechtsgebieden rechtszaken aangespannen tegen de in Londen gevestigde voormalige Italiaanse fondsbeheerder, omdat de bank zou zijn opgelicht bij een grote vastgoedinvestering in Boedapest in 2012. Die financier, Raffaele Mincione, betwistte de beschuldigingen en werd in een zaak bij het Hooggerechtshof in Londen vrijgesproken van fraude, hoewel de rechter oordeelde dat het Vaticaan reden had om zichzelf "volledig in de steek gelaten" te beschouwen.

In 2017 sloot de Vaticaanse bank zich aan bij het EU-initiatief voor een gemeenschappelijke eurobetalingsruimte voor grensoverschrijdende betalingen. Vier jaar later kreeg het de hoogst mogelijke Moneyval-beoordeling voor de bestrijding van witwassen en terrorisme. Kort daarna gaf Franciscus de opdracht dat alle activa die voor instellingen van de Heilige Stoel werden beheerd, door de bank moesten worden beheerd.

De autoriteiten van het Vaticaan hebben verdachte activiteiten gesignaleerd die hebben geleid tot de ontdekking van een schandaal rond een vastgoedontwikkeling aan Sloane Avenue in Londen, waarin het Vaticaan vanaf 2014 investeerde. Dit heeft geleid tot verliezen van 200 miljoen euro voor de Heilige Stoel.

In 2019 waren kardinalen verbijsterd toen de politie van het Vaticaan een inval deed bij het Staatssecretariaat van het Vaticaan, de centrale bureaucratie van de stadstaat, vanwege de investering. Het onderzoek leidde tot de veroordeling van kardinaal Giovanni Angelo Becciu, ooit een machtig figuur, op grond van meerdere aanklachten van verduistering en fraude.

De publieke aanpak — Francis zei: “Dit is de eerste keer dat de pot van binnenuit is geopend, en niet van buitenaf” — was “voor sommigen intern een grote schok”, aldus De Franssu.

Francisco trok vervolgens honderden miljoenen aan investeringen terug uit het Staatssecretariaat en plaatste de financiële activa ervan onder het beheer van Apsa.

Apsa beheert nu alle 5.000 onroerende goederen van de Heilige Stoel, voornamelijk in Rome, maar ook in Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Zwitserland. Ook nam hij het beheer over van donaties van katholieken over de hele wereld, een fonds bekend als Peter's Pence.

De activa onder beheer van Apsa bedroegen in 2023 bijna € 3 biljoen. Dat omvatte zowel roerende activa – voornamelijk kortetermijneffecten en contant geld – als onroerend goed, waarvan slechts 30% met winst werd verhuurd. Apsa boekte in 2023 een winst van 46 miljoen euro, tegenover 38 miljoen euro het jaar ervoor.

Het grootste deel van de inkomsten van het Vaticaan komt uit onroerend goed en katholieke universiteiten, scholen en ziekenhuizen. Volgens de Economische Raad van het Vaticaan waren deze organisaties drie jaar geleden goed voor meer dan 65% van de 770 miljoen euro aan inkomsten van de Heilige Stoel, het meest recente cijfer.

Ongeveer 24% was afkomstig van gediscrimineerde donaties – fondsen die bestemd waren voor een specifiek doel – en 6% van Peter's Pence. De rest kwam van de Vaticaanse bank en het toerisme.

Franciscus verlaagde de salarissen van kardinalen en probeerde andere uitgaven te beperken. Volgens The Pillar heeft het Vaticaan ook een aantal onroerende goederen verkocht. Uit de jaarrekening van 2023 blijkt echter dat het exploitatietekort van de Heilige Stoel 83 miljoen euro bedroeg. Het pensioenfonds waarschuwde in november dat het niet aan zijn verplichtingen op de middellange termijn zou kunnen voldoen.

Volgende week begint het conclaaf om de 267ste leider van de kerk te kiezen. Volgens een bron dicht bij het Vaticaan kan het zo zijn dat financiën afhankelijk zijn van wie als winnaar uit de bus komt.

Uiteindelijk hebben de hervormingspogingen van paus Franciscus hem tegenover ‘ingewortelde methodologieën van het Vaticaan’ en ‘diepgewortelde geschillen over geld’ geplaatst, aldus Condon. “Geld is macht in het Vaticaan… en een groot deel ervan wordt zeer angstvallig bewaakt.”

Hij voegde eraan toe: "Uiteindelijk was paus Franciscus op de een of andere manier overtuigd van het grote mantra van het Vaticaan: 'maar we hebben het altijd zo gedaan.' En het probleem is dat de manier waarop ze het altijd hebben gedaan hen heel dicht bij een ernstig geldtekort brengt."

Origineel artikel uit de Financial Times