James Watson, współodkrywca podwójnej helisy DNA, zmarł w wieku 97 lat

James D. Watson, którego współodkrycie w 1953 roku struktury DNA o skręconej drabinie pomogło rozpalić długi lont rewolucji w medycynie, walce z przestępczością, genealogii i etyce, zmarł w wieku 97 lat.

Przełom – dokonany, gdy urodzony w Chicago, arogancki Watson miał zaledwie 24 lata – uczynił go postacią szanowaną w świecie nauki na całe dekady. Jednak pod koniec życia spotkał się z potępieniem i krytyką ze strony środowiska naukowego za obraźliwe uwagi, w tym stwierdzenie, że czarnoskórzy są mniej inteligentni niż biali.

Watson otrzymał w 1962 r. Nagrodę Nobla wspólnie z Francisem Crickiem i Maurice’em Wilkinsem za odkrycie, że kwas deoksyrybonukleinowy, czyli DNA, jest podwójną helisą składającą się z dwóch nici, które owijają się wokół siebie, tworząc coś, co przypomina długą, łagodnie skręconą drabinę.

To odkrycie było przełomem. Natychmiast uświadomiło nam, jak przechowywana jest informacja dziedziczna i jak komórki powielają swoje DNA podczas podziału. Duplikacja zaczyna się od rozsunięcia dwóch nici DNA niczym suwaka.

Nawet wśród osób niebędących naukowcami podwójna helisa stała się natychmiast rozpoznawalnym symbolem nauki, pojawiając się m.in. w pracach Salvadora Dali i na brytyjskim znaczku pocztowym.

Odkrycie to otworzyło drogę do nowszych odkryć, takich jak majstrowanie przy genetyce organizmów żywych, leczenie chorób poprzez wszczepianie genów pacjentom, identyfikacja szczątków ludzkich i podejrzanych o popełnienie przestępstwa na podstawie próbek DNA oraz śledzenie drzew genealogicznych i przodków człowieka. Zrodziło ono jednak również szereg pytań etycznych, na przykład czy powinniśmy modyfikować strukturę ciała ze względów kosmetycznych, czy w sposób, który jest przekazywany potomstwu.

„Francis Crick i ja dokonaliśmy odkrycia stulecia, to było całkiem jasne” – powiedział kiedyś Watson. Później napisał: „Nie mogliśmy przewidzieć gwałtownego wpływu podwójnej helisy na naukę i społeczeństwo”.

Watson nigdy więcej nie dokonał tak doniosłego odkrycia laboratoryjnego. Ale w kolejnych dekadach napisał wpływowe podręczniki i bestsellerowe wspomnienia, a także pomógł w realizacji projektu mapowania ludzkiego genomu. Wybrał utalentowanych młodych naukowców i pomagał im. Wykorzystał swój prestiż i kontakty, aby wpływać na politykę naukową.

Watson zmarł w hospicjum po krótkiej chorobie, poinformował w piątek jego syn. Jego poprzednie laboratorium badawcze potwierdziło, że zmarł dzień wcześniej.

„Nigdy nie przestał walczyć o ludzi cierpiących z powodu chorób” – powiedział Duncan Watson o swoim ojcu.

Początkową motywacją Watsona do wsparcia projektu genetycznego były względy osobiste: jego syn Rufus trafił do szpitala z prawdopodobną diagnozą schizofrenii, a Watson uznał, że poznanie pełnej budowy DNA będzie kluczowe dla zrozumienia tej choroby — być może na tyle, by pomóc jego synowi.

Zdobył niechcianą uwagę w 2007 roku, kiedy londyński magazyn „Sunday Times” zacytował go, gdy stwierdził, że jest „z natury pesymistyczny w stosunku do perspektyw Afryki”, ponieważ „wszystkie nasze polityki społeczne opierają się na założeniu, że ich inteligencja jest taka sama jak nasza – a wszystkie testy wskazują, że nie do końca”. Powiedział, że choć ma nadzieję, że wszyscy są równi, „ludzie, którzy muszą pracować z czarnoskórymi pracownikami, przekonują się, że to nieprawda”.

Przeprosił, ale po międzynarodowym zamieszaniu został zawieszony w pełnieniu funkcji kanclerza prestiżowego Cold Spring Harbor Laboratory w Nowym Jorku. Tydzień później przeszedł na emeryturę. Przez prawie 40 lat pełnił tam różne funkcje kierownicze.

W telewizyjnym dokumencie wyemitowanym na początku 2019 roku Watson został zapytany, czy jego poglądy się zmieniły. „Nie, wcale nie” – odpowiedział. W odpowiedzi laboratorium w Cold Spring Harbor cofnęło Watsonowi kilka tytułów honorowych, uznając jego wypowiedzi za „naganne” i „niepoparte naukowo”.

Otrzymuj najświeższe wiadomości medyczne i informacje na temat zdrowia w każdą niedzielę.

Połączenie osiągnięć naukowych i kontrowersyjnych uwag Watsona pozostawiło po sobie skomplikowane dziedzictwo.

Jak powiedział w 2019 roku dr Francis Collins, dyrektor Narodowych Instytutów Zdrowia, Jim wykazywał „niestety skłonność do prowokacyjnych i obraźliwych uwag, zwłaszcza pod koniec swojej kariery”. „Jego wybuchy gniewu, zwłaszcza te odnoszące się do kwestii rasowych, były zarówno głęboko błędne, jak i głęboko krzywdzące. Szkoda tylko, że poglądy Jima na społeczeństwo i ludzkość nie dorównywały jego błyskotliwym spostrzeżeniom naukowym”.

Na długo przedtem Watson pogardzał poprawnością polityczną.

„Sporo naukowców jest nie tylko ograniczonych i nudnych, ale także po prostu głupich” – napisał w „Podwójnej helisie”, swojej bestsellerowej książce z 1968 roku opowiadającej o odkryciu DNA.

Aby odnieść sukces w nauce, napisał: „Musisz unikać głupich ludzi. … Nigdy nie rób niczego, co cię nudzi. … Jeśli nie możesz znieść towarzystwa swoich prawdziwych rówieśników (w tym naukowych konkurentów), zrezygnuj z nauki. … Aby osiągnąć ogromny sukces, naukowiec musi być gotowy na poważne kłopoty”.

Jesienią 1951 roku wysoki, szczupły Watson – z doktoratem w wieku 23 lat – przybył na brytyjski Uniwersytet Cambridge, gdzie poznał Cricka. Jak później powiedział biograf Watsona: „To była intelektualna miłość od pierwszego wejrzenia”.

Sam Crick napisał, że współpraca rozkwitła częściowo dlatego, że obu mężczyzn łączyła „pewna młodzieńcza arogancja, bezwzględność i niecierpliwość wobec niedbałego myślenia”.

Wspólnie starali się zbadać strukturę DNA, korzystając z badań rentgenowskich przeprowadzonych przez koleżankę Rosalind Franklin i jej studenta Raymonda Goslinga. Watson była później krytykowana za pogardliwe przedstawienie Franklin w filmie „Podwójna helisa”, a dziś jest uważana za wybitny przykład kobiety-naukowczyni, której wkład w rozwój nauki został niedoceniony. (Zmarła w 1958 roku).

Watson i Crick zbudowali modele przypominające zabawkę Tinker Toy, aby zbadać strukturę cząsteczki. Pewnego sobotniego poranka w 1953 roku, po zabawie kawałkami tektury, które starannie wyciął, aby przedstawić fragmenty cząsteczki DNA, Watson nagle zdał sobie sprawę, jak te kawałki mogą tworzyć „szczeble” drabiny podwójnej helisy.

Jego pierwsza reakcja: „To takie piękne”.

Odkrycie podwójnej helisy „zapisuje się jako jedno z trzech najważniejszych odkryć w historii biologii”, obok teorii ewolucji poprzez dobór naturalny Karola Darwina i podstawowych praw genetyki Gregora Mendla, powiedział prezes laboratorium Cold Spring Harbor, Bruce Stillman.

Po dokonaniu odkrycia Watson spędził dwa lata w California Institute of Technology, a następnie w 1955 roku dołączył do kadry naukowej Harvardu. Jak wspominał naukowiec Mark Ptashne w wywiadzie z 1999 roku, zanim opuścił Harvard w 1976 roku, w zasadzie stworzył program biologii molekularnej na tym uniwersytecie.

Watson został dyrektorem laboratorium Cold Spring Harbor w 1968 roku, jego prezesem w 1994 roku, a kanclerzem 10 lat później. Uczynił laboratorium na Long Island ośrodkiem edukacyjnym dla naukowców i osób niebędących naukowcami, skoncentrował badania nad rakiem, wzbudził entuzjazm i zebrał ogromne fundusze.

Przekształcił laboratorium w „tętniące życiem, niezwykle ważne centrum” – powiedział Ptashne. To był „jeden z cudów Jima: bardziej rozczochrana, mniej gładka, mniej typowo schlebiająca osoba, jaką trudno sobie wyobrazić”.

W latach 1988–1992 Watson kierował federalnym projektem mającym na celu szczegółowe określenie składu ludzkiego DNA. Ogromne inwestycje w badania etyczne w ramach projektu zawdzięczał on po prostu ogłoszeniu tego na konferencji prasowej. Później powiedział, że była to „prawdopodobnie najmądrzejsza rzecz, jaką zrobił w ciągu ostatniej dekady”.

Watson był obecny w Białym Domu w 2000 r., gdy ogłoszono, że federalny projekt osiągnął ważny cel: stworzenie „roboczego projektu” ludzkiego genomu, w zasadzie mapy drogowej obejmującej około 90 procent ludzkich genów.

W 2007 roku badacze przedstawili Watsonowi szczegółowy opis jego własnego genomu. Był to jeden z pierwszych genomów człowieka, który udało się rozszyfrować.

Watson wiedział, że badania genetyczne mogą prowadzić do odkryć, które mogą niektórych zaniepokoić. W 2007 roku napisał, że kiedy naukowcy identyfikują warianty genetyczne predysponujące ludzi do przestępczości lub znacząco wpływające na inteligencję, odkrycia te powinny zostać nagłośnione, a nie wyparte przez poprawność polityczną.

James Dewey Watson urodził się w Chicago 6 kwietnia 1928 roku, w „rodzinie, która wierzyła w książki, ptaki i Partię Demokratyczną”, jak sam to ujął. Po ojcu, ornitologu, odziedziczył zainteresowanie ornitologią i niechęć do wyjaśnień, które nie opierały się na rozumie ani nauce.

Watson był bystrym dzieckiem, uwielbiał czytać i studiować książki takie jak „The World Telegraph Almanac of Facts”. W wieku 15 lat dostał stypendium na Uniwersytet Chicagowski, ukończył go w wieku 19 lat i trzy lata później uzyskał doktorat z zoologii na Uniwersytecie Indiany.

Zainteresował się genetyką w wieku 17 lat, gdy przeczytał książkę, która głosiła, że ​​geny są istotą życia.

„Pomyślałem: 'No cóż, skoro gen jest esencją życia, chcę wiedzieć o nim więcej'” – wspominał później. „To było brzemienne w skutki, bo w przeciwnym razie spędziłbym życie badając ptaki i nikt by o mnie nie usłyszał”.

W tamtym czasie nie było jasne, czy geny są zbudowane z DNA, przynajmniej w przypadku jakiejkolwiek formy życia poza bakteriami. Watson udał się jednak do Europy, aby badać biochemię kwasów nukleinowych, takich jak DNA. Na konferencji we Włoszech Watson zobaczył zdjęcie rentgenowskie wskazujące na zdolność DNA do tworzenia kryształów.

„Nagle zafascynowała mnie chemia” – napisał Watson w „Podwójnej helisie”. Skoro geny mogły się krystalizować, „musiały mieć regularną strukturę, którą dałoby się rozwiązać w prosty sposób”.

„Nie byłem w stanie wyrzucić z pamięci potencjalnego klucza do tajemnicy życia” – wspominał.

Przez dekady po odkryciu Watsona jego sława nie ustawała. Apple Computer wykorzystało jego zdjęcie w kampanii reklamowej. Na konferencjach studenci, których jeszcze nie było na świecie, gdy pracował w Cambridge, szturchali się nawzajem i szeptali: „Oto Watson. Oto Watson”. Nakłaniali go do składania autografów na serwetkach lub egzemplarzach „Podwójnej helisy”.

Reporter zapytał go w 2018 roku, czy któryś z budynków w laboratorium Cold Spring Harbor został nazwany jego imieniem. Nie, Watson odpowiedział: „Nie potrzebuję budynku nazwanego moim imieniem. Mam podwójną helisę”.

Jego uwagi z 2007 roku na temat rasy nie były pierwszym razem, gdy Watson trafił w czuły punkt. W przemówieniu z 2000 roku zasugerował, że popęd seksualny jest związany z kolorem skóry. Wcześniej powiedział w gazecie, że gdyby gen regulujący seksualność został odkryty i można go było wykryć w macicy, kobieta, która nie chce mieć dziecka homoseksualnego, powinna mieć prawo do aborcji.

Ponad pół wieku po otrzymaniu Nagrody Nobla, Watson wystawił złoty medal na aukcję w 2014 roku. Zwycięska oferta, opiewająca na 4,7 miliona dolarów, ustanowiła rekordową kwotę dla Nagrody Nobla. Medal ostatecznie wrócił do Watsona.

Obaj współlaureaci Nagrody Nobla Watsona, Crick i Wilkins, zmarli w 2004 roku.

___

Ritter jest emerytowanym publicystą naukowym AP. W przygotowaniu tego raportu wzięły udział Christina Larson z Waszyngtonu i Adithi Ramakrishnan z Nowego Jorku.

___

Departament Zdrowia i Nauki Associated Press otrzymuje wsparcie od Departamentu Edukacji Naukowej Instytutu Medycznego Howarda Hughesa oraz Fundacji Roberta Wood Johnsona. AP ponosi wyłączną odpowiedzialność za wszystkie treści.