Tsunamiler: Nedir ve nasıl oluşur?

Salı günü, Rusya'nın Kamçatka Yarımadası çevresinde 8,8 büyüklüğünde güçlü bir deprem meydana geldi ve dünya genelinde tsunami uyarıları yayınlandı. Hawaii'den Japonya'ya, Britanya Kolombiyası kıyılarından Şili ve Avustralya'ya kadar, insanlar yüksek suların kıyı şeritlerini sular altında bırakabileceği konusunda uyarıldı.

Endonezya'nın Sumatra kıyılarında 9,1 büyüklüğündeki depremin ardından gelen ölümcül 2004 Noel tsunamisini birçok kişi hatırlar. 280.000'den fazla insan hayatını kaybetmiş, Güney Asya ve Doğu Afrika'da bir milyondan fazla insan yerinden edilmişti.

Unutulmaz ve trajik deprem ve tsunamilerden biri de 2011 yılında Japonya'nın Fukuşima nükleer santralinin kapatılmasına ve 15.000'den fazla kişinin ölümüne yol açan Tohoku olayıydı.

Elbette tsunamiler meydana geliyor, ancak ne sıklıkta ve ne kadar tehlikeli olabilirler? İşte tsunamiyle ilgili birkaç gerçek.

Tsunami nedir?

Cevap bazılarının sandığı kadar basit değil.

Çoğu insan tsunamiyi kıyı şeridine ulaşan tek bir büyük dalga olarak düşünür. Ancak tsunami aslında okyanustaki suyun yer değiştirmesiyle oluşan bir dizi dalgadır. Su seviyelerini santimetrelerden onlarca metreye kadar yükseltebilir ve evleri, binaları ve insanları sürükleyebilir.

Tsunami dalgaları her yöne doğru hareket eder ve tüm okyanus havzasını kaplayabilir. Salı günü Kamçatka depreminde de gördüğümüz gibi, deprem Kuzey Pasifik'ten Güney Pasifik'e ve hatta Yeni Zelanda'ya kadar yayıldı.

Ve sadece kıyı şeridinde kalmazlar. Nehirler ve koylar boyunca seyahat edebilirler ve okyanus havzasında ileri geri hareket ederken saatlerce hatta günlerce hayatta kalabilirler.

Western Üniversitesi'nde Yer Bilimleri Doçenti ve Kanada Çoklu Tehlike Risk Değerlendirmesi Araştırma Kürsüsü Üyesi Katsu Goda, bunun, parmağınızı bir kase suya soktuğunuzda tek bir dalga değil, küçük dalgalanmalar görmenize benzediğini açıkladı.

Tsunamiye ne sebep olur?

Tsunamilerin yüzde 80'i depremlerden kaynaklanıyor ancak tek kaynağı bu değil.

Bunlara hem okyanusun üstünde hem de altında meydana gelen heyelanlar neden olabilir. Nadiren de olsa atmosferik değişikliklerden kaynaklanabilirler. Bunlara meteotsunami denir. Hatta bunlardan birinin Haziran ayında Ontario, Thunder Bay yakınlarındaki Superior Gölü'nde meydana geldiğine inanılıyor.

Goda, su altı heyelanlarının nispeten ortalama depremlerden kaynaklanabileceğini söyledi. Bu denizaltı heyelanları yüzlerce kilometre boyunca uzanabilir ve büyük miktarda suyun yer değiştirmesine neden olarak yukarı doğru yayılıp tsunamiye yol açabilir.

Ayrıca, bir depremin bir merkez üssü olsa da aslında yüzlerce kilometre veya daha fazla bir alanda meydana geldiğini anlamak önemlidir.

Okyanusta meydana geldiğinde, çok fazla suyun yerinden oynaması anlamına gelir.

Ne kadar yaygındırlar?

Goda, tsunamilerin, özellikle Sumatra ve Tohoku olayları gibi büyük olanların nadir olduğunu söyledi.

"Bunların en azından bir lokasyonda birkaç yüz yıldan bin yıla kadar sürdüğünü düşünüyoruz" dedi.

Küresel Tarihsel Tsunami Veritabanı'na göre, tehlikeli tsunamiler yılda yaklaşık iki kez meydana geliyor. 1.000 kilometreden daha uzakta hasara veya ölüme neden olan daha büyük tsunamiler ise on yılda yaklaşık iki kez meydana geliyor.

Kanada risk altında mı?

Salı günü tsunami uyarıları yayınlandığında, uyarılar BC kıyılarının büyük bir kısmını kapsıyordu.

Eyalet, deprem veya tsunami tehditlerine yabancı değil. Çünkü eyaletin güneybatı kısmı, okyanusal Juan de Fuca levhası ile kıtasal Kuzey Amerika levhası arasındaki sınırın üzerinde yer alıyor. Cascadia Dalma Zonu olarak adlandırılan bu sınır, Vancouver Adası'nın kuzeyinden Kaliforniya'nın kuzeyine kadar 1.000 kilometre boyunca uzanıyor.

Cascadia Dalma Zonu'nda meydana gelen depremlere megathrust depremleri denir ve kopma zonu Vancouver Adası'nın batısında yer alır. Bu, BC için potansiyel "büyük depremin", yani dokuz veya daha fazla şiddetteki depremin kaynağıdır.

Goda, "'Büyük Dalga' olarak bilinen Cascadia Dalma Bölgesi, hazırlıklı olmamız gereken bir durum," dedi. "Eğer gerçekleşirse, Tohoku veya Sumatra'dakine benzer şeyler yaşanabilir. Kıyıda 10-15 metre, hatta 20 metrelik tsunami gibi bir şey olmasını bekliyoruz."

Kanada Doğal Kaynaklar Kurumu'na göre, bu depremler yaklaşık 200 ila 800 yılda bir meydana geliyor. Ve eğer "büyük deprem" yaşanacak olursa, deprem ile ilk tsunami dalgaları arasında yalnızca 15 ila 30 dakikalık bir boşluk olacak.

Ama bir de doğu kıyısı var.

Pasifik Okyanusu'nun sismik aktivitesiyle bilinen 40.000 kilometrelik at nalı şeklindeki "Ateş Çemberi" kadar aktif olmasa da Kuzey Atlas Okyanusu'nun ortasında bir fay hattı bulunuyor.

Nitekim Kasım 1929'da 7,4 büyüklüğünde bir deprem meydana gelmiş ve okyanusun derinliklerinde bir heyelana neden olarak Nova Scotia'da üç ila yedi metre yüksekliğinde dalgalar oluşturan bir tsunamiye yol açmıştı. Newfoundland'da ise dalgalar 13 metreye ulaşmıştı.

Goda, tsunamiyi durdurmanın bir yolu olmadığını ancak iyi uyarı sistemlerinin olmasının önemli olduğunu söyledi.

Son deprem ve tsunamide de durum böyle görünüyor.

"Dalganın kendisini engellemenin çok zor olduğunu düşünüyorum, bence bu çok büyük bir enerji" dedi.

"İnsanların hayatını kurtarmak için tek çözümün tahliye olduğunu düşünüyorum. Bu nedenle erken uyarı önemli, tsunami tahliye eğitimi önemli ve insanların tahliye edilebileceği bir yer olmalı."