Caravaggio, de kunstenaar van het millennium

De veeleisende tentoonstelling die Caravaggio's immense oeuvre viert in het Palazzo Barberini in Rome, begint onverwacht met een duidelijke verklaring – Caravaggio 2025 – en verbergt, naar mijn bescheiden mening, een welsprekend eerbetoon aan de inmiddels legendarische kunsthistoricus Roberto Longhi, de gevoelige en scherpzinnige architect van het kritische lot van de Lombardische kunstenaar aan het begin van de onverbiddelijke 20e eeuw. De tentoonstelling brengt, met ongewone zorgvuldigheid in deze verspreide tijden, vijfentwintig geselecteerde meesterwerken van de kunstenaar samen, gesigneerd of met wetenschappelijke nauwkeurigheid toegeschreven. De curator van deze prestatie is Francesca Cappelletti, directeur van de Galleria Borghese in Rome, samen met een rigoureuze groep toponderzoekers die de prestatie chronologisch beschrijven: van het gedisciplineerde atelier van Antiveduto Grammatica, een ware meester in het portretteren van beeltenissen, tot de voogdij van de Cavaliere d'Arpino, die hem de geheimen van het stilleven met fruit zou onthullen. In 1599 zou Caravaggio al vroeg en verrassend genoeg een krachtig werk in het openbaar ten gehore brengen: De roeping en De marteldood van Mattheus , exemplarische werken voor de Contarellikapel van San Luigi dei Francesi in de hoofdstad.

Caravaggio's gedurfde stijl, maaswerk en figuratie wekten de nieuwsgierigheid van kardinaal Del Monte, een grillige verzamelaar en mecenas, en van de onverzadigbare kenner van nieuwe, reeds post-renaissancekunst, Scipione Borghese, een vriend van markies Giustiniani's antiquarische escapades en een pionier van de radicale smaak van die tijd. Een turbulente verweving van gedurfde, fantasierijke onderdompelingen zou de onverwachte opmars markeren van een esthetiek die onzeker maniëristisch genoemd werd. De langverwachte tussenkomst van Longhi, reeds een prestigieus kenner en professor in Florence, zou Caravaggio's klinkende inlijving in de artistieke kring van de meest prestigieuze kenners begeleiden – het was het tijdperk van Bernard Berenson – die het Seicento zou transformeren tot het vijfhoekige schiereiland (het concept van Mario Praz is dit), vanaf dat moment het ideale model voor de historiografische vernieuwing die opkwam tegen de gewaagde pogingen van negentiende-eeuwse scholen en stromingen, ik denk aan Cavalcasselle. Een tijdperk dus van vernieuwing van de afgezaagde post-renaissancetrend die de scherpe meester Berenson zou verontrusten, die de inconsistenties zou aanklagen die de stijl van de impulsieve Lombardije kenmerkten en de kunst zou openstellen voor originele en uitmuntende kunstenaars, met name Artemisia Gentileschi, en de komende generatie van gedurfde disruptoren van de figuratieve representatie.

Vijfentwintig uitzonderlijke werken maken indruk in Rome met hun levendige chromatische disharmonie.

Caravaggio's boeiende reis, nu verkend aan de hand van vijfentwintig uitzonderlijke werken, waarvan sommige ongepubliceerd of recent ontdekt, zoals de Ecce Homo van Madrid, maakt indruk op het publiek met hun levendige, opzettelijke chromatische disharmonie, met een fijne verbondenheid met het historiografische verhaal. Meesterlijke voorbeelden van de constructieve grootsheid van de kunstenaar. Van bijzonder belang, zo wil ik opmerken, is Het Portret van Maffeo Barberini (1598), ontdekt in 1963 en sindsdien in particulier bezit, dat ons nu de gratie van studie gunt. En twee schilderijen, ik zou zeggen subversief, die tot de voorhoede van het atelier van de kunstenaar behoren: Johannes de Doper (1602) en De grenzeloze Martelaarschap van Sint Ursula (1610), die, samen met de eerder genoemde krachtige Ecce Homo, de picturale overtuigingen – ja, visceraal, ja – van de beeldtaal van de grote Caravaggio, ik benadruk het, de kunstenaar van het millennium, zonder twijfel bekrachtigen. Een bijnaam die na deze indrukwekkende Romeinse tentoonstelling steeds meer aanhangers krijgt, en eerlijk gezegd is het geen moderne hagiografie.

Van de bestaande exemplaren van Ecce Homo bevond het eerste zich in de collectie van historicus Roberto Longhi, dat al in 1954 door magie verdween, en het laatste, zoals bekend en breed uitgemeten, werd onlangs in Madrid teruggevonden. God-Made-Man, in een eigentijdse afbeelding, plaatst de figuur openlijk in het middelpunt van de kunsttraditie en roept de unieke primitieve motieven op, zoals de gevlochten doornenkroon, die met ware dramatiek boven de scène uittorent, voor de doodsbange, maar verbijsterde blik van de barmhartige jongeman die Christus' rug bedekt met een paarse doek. Een briljant contrapunt, vergeleken met de hedendaagse visie, tussen Christus' serene berusting – uw wil geschiede – en het verontrustende ongeloof van de jongen. Briljante Caravaggio. De Heilige Catharina van Alexandrië (1597) is een kernstuk van de vroege Thyssen-collectie, verworven voor Villa Favorita in Castagnola, Lugano, door de eerste baron Heinrich Thyssen in 1935 en nu, gelukkig, te zien in het Museo Nacional Thyssen-Bornemisza in Madrid. Het werk vertoont een beslissende iconografische verschuiving: het doorgesneden wiel is vervangen door het bloedige zwaard dat past bij de adellijke status van de heilige. Een les in kunstgeschiedenis voor ons heden, verdiept in de verhalende anekdote van de klassieke cultuur, geïnspireerd, of slechts geïnspireerd, door de echo's van de academische traditie, die de wortels van het bijbelse verhaal minacht, zo niet negeert, en de sprong naar Rome rechtvaardigt voor de rusteloze kunstliefhebber, nu een nieuw tijdperk van vage en twijfelachtige Europese identiteit aanbreekt.