Een verdeelde erfenis: Andrzej Duda's decennium als president van Polen

Door Daniel Tilles en Stanley Bill

Andrzej Duda treedt volgende week af na het einde van zijn tweede – en grondwettelijk laatste – ambtstermijn van vijf jaar. Op 6 augustus wordt Karol Nawrocki – een conservatieve partijgenoot die Duda steunde – beëdigd als zijn opvolger.

Tijdens zijn tien jaar aan de macht hebben critici Duda bespot als ‘de pen’ van Jarosław Kaczyński, de leider van de partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS). Naar verluidt ondertekende Kaczyński alles wat hem werd toegestuurd tijdens de acht jaar durende PiS-regering, van 2015 tot 2023. Sindsdien heeft hij zijn veto uitgesproken over wetsvoorstellen van de nieuwe, liberalere regeringscoalitie.

Tegelijkertijd verlaat hij zijn ambt als meest vertrouwde politicus van Polen, volgens het staatspeilingsbureau CBOS. In juli concludeerde het bureau dat 53% van de Polen de president vertrouwt, terwijl 35% hem wantrouwt. Hij is bovendien een van de slechts twee presidenten in de Poolse geschiedenis die op democratische wijze twee termijnen heeft gewonnen.

Welke erfenis laat Duda achter? En, nog steeds slechts 53 jaar oud, wat staat hem te wachten na zijn vertrek uit het presidentiële paleis?

Een binnenlandse agenda gedefinieerd door PiS

Duda's tijd als president zal vooral worden gedefinieerd door zijn rol in het controversiële en vaak radicale beleid dat de PiS voerde toen deze aan de macht was, met name de hervorming van de rechterlijke macht .

Het was Duda zelf die ervoor zorgde dat PiS in oktober 2015 aan de macht kwam: zijn eigen dramatische overwinning bij de presidentsverkiezingen vijf maanden eerder droeg bij aan het momentum dat PiS aan de macht bracht.

Vervolgens keurde de president regelmatig de hervormingen en benoemingen van de PiS-rechters goed. De geschiedenis zal hem hier waarschijnlijk niet gunstig over oordelen.

Veel van deze maatregelen zijn door Poolse en Europese rechtbanken als een schending van de rechtsstaat aangemerkt. Uit opiniepeilingen blijkt dat het merendeel van het Poolse publiek de justitiële hervormingen van de PiS negatief beoordeelt, zowel wat betreft het effect ervan als de achterliggende motieven .

Ze hebben chaos veroorzaakt, waardoor rechtbanken langzamer werken dan voorheen en belangrijke instellingen zoals het Hooggerechtshof en het Constitutionele Hof verwikkeld zijn in vaak verlammende geschillen over hun legitimiteit.

Zelfs voormalig premier Mateusz Morawiecki van PiS gaf kort voordat PiS werd weggestemd toe dat de hervormingen van de rechtspraak “niet goed hebben uitgepakt.”

Duda's eigen frustratie was duidelijk zichtbaar in een recent interview , waarin hij klaagde over het mislukken van de hervormingen. Hij sprak boos over de noodzaak om de rechterlijke macht te "zuiveren" van "postcommunisten en linkse liberalen", die het "onmogelijk maken om er ook maar iets door te drukken".

Het belangrijkste was dat hij suggereerde dat er een ‘waarheid’ schuilde in de stelling dat het ophangen van verraders dergelijk obstructiegedrag zou kunnen ontmoedigen.

De president speelde ook een gewillige rol in de corruptie en politisering van de publieke media tijdens de PiS-regering. In 2020 keurde hij extra financiering goed voor staatsomroep TVP, die later dat jaar openlijk Duda's herverkiezingscampagne steunde, onder meer door te suggereren dat zijn tegenstander, Rafał Trzaskowski, een pion van Joodse belangen was.

In bredere zin zal Duda ook herinnerd worden om zijn uitgesproken steun voor de sociaal conservatieve agenda van PiS, waaronder het streven naar zeer impopulaire strengere abortusregels, beperkingen op anticonceptie en de luidruchtige anti-LHBT+-campagne. Vooral tijdens zijn herverkiezingscampagne in 2020 sloot Duda zich enthousiast aan bij de aanvallen van PiS op wat zij "LHBT-ideologie" noemen.

Poolse presidenten zijn over het algemeen partijdig, ondanks de veronderstelde neutraliteit van hun ambt. Toch heeft Duda's ambtstermijn duidelijk niet voldaan aan zijn eigen belofte van tien jaar geleden om de "president van alle Polen" te zijn, in plaats van alleen van degenen die hem verkozen hebben.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij terughoudend is om compromissen te sluiten met de huidige regering, die PiS in december 2023 opvolgde. De regeringscoalitie van premier Donald Tusk is echter bepaald niet happig om hem tegemoet te komen.

Tekenen dat hij zijn eigen man is

Toch waren er momenten waarop Duda liet zien dat hij, ondanks zijn duidelijke banden met de PiS, bereid was om in opstand te komen tegen zijn voormalige partij en zijn eigen nalatenschap te smeden.

Geen enkele Poolse president heeft meer wetgeving uit zijn eigen politieke kamp gevetood dan Duda. In 2017 vetode hij twee van de drie controversiële wetsvoorstellen voor justitiële hervorming die door PiS in het parlement waren aangenomen, waarna hij er zelf vervangende voorstellen doorheen duwde die de bevoegdheden van de regering verwaterden (hoewel hij ze wel gedeeltelijk aan zichzelf overdroeg).

In 2022 vetode hij twee keer een wetsvoorstel dat de overheidscontrole over het schoolsysteem zou centraliseren. Het jaar daarvoor vetode hij eveneens een controversieel wetsvoorstel dat de Amerikaanse eigenaar van Polens grootste particuliere omroep, TVN, zou hebben gedwongen de zender te verkopen.

Zulke acties frustreerden Kaczyński, die naar verluidt nauwelijks met Duda kon praten – een situatie die beroemd werd gemaakt in de populaire komedieserie Ucho Naszela ( Het oor van de voorzitter ), waarin Duda regelmatig werd afgebeeld terwijl hij probeerde, en faalde, om Kaczyński te ontmoeten. Zijn secretaresse kende zelfs zijn naam niet (ze noemde hem “Adrian”).

Ondanks alle spot is Duda er duidelijk in geslaagd om in zekere zin een identiteit te vestigen die losstaat van de PiS. Dat blijkt ook uit de goedkeuringscijfers, die structureel hoger liggen dan die van de partij.

Dit is deels een gevolg van de aard van het Poolse presidentschap, dat grotendeels ceremonieel is en niet gepaard gaat met het soort dagelijks bestuur dat de populariteit van andere politici zou kunnen schaden.

Maar Duda presenteerde zich ook effectief als gematigder en verzoeningsgezinder dan PiS. Sterker nog, als ze de positie van de gemiddelde Poolse kiezer op het politieke spectrum zouden uitzetten, zouden ze waarschijnlijk dichter bij Duda staan dan bij Kaczyński of Tusk.

Duda scoort zelfs behoorlijk goed (meer dan 30%) onder kiezers van de centrumrechtse partijen van de Tusk-coalitie: de Poolse Volkspartij (PSL) en Poland 2050 (Polska 2050).

De huidige regering, die kritiek kreeg omdat ze het grootste deel van haar beloofde agenda niet heeft uitgevoerd, kan nu spijt krijgen dat ze geen compromis met Duda heeft kunnen sluiten.

Tusk had duidelijk zijn hoop gevestigd op een vriendelijkere president – zijn eigen 'pen' – die dit jaar verkozen zou worden. In plaats daarvan krijgt hij het nu te maken met Nawrocki , een figuur die nog harder naar rechts staat dan de man die hij opvolgt. Duda zou achteraf gezien wel eens relatief gematigd kunnen overkomen.

Een belangrijk onderdeel van Duda's nalatenschap is ook de oprechte inspanning die hij deed om door het land te reizen en de mensen te ontmoeten. Tijdens zijn eerste ambtstermijn realiseerde hij zijn ambitie om alle 380 provincies van Polen te bezoeken .

Duda heeft ook een actief en uitgesproken "historisch beleid" gevoerd, waarbij hij de heroïsche, positieve elementen van de Poolse geschiedenis probeerde te promoten en degenen die hij ervan beschuldigt een vals negatief beeld te presenteren, aanviel. Deze aanpak spreekt veel Polen aan.

Toch heeft hij soms ook naar verzoening gezocht in deze kwesties, met name door goede relaties te onderhouden met Israëlische leiders, ondanks de regelmatige spanningen over de herinnering aan de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog.

Relaties met Washington onderhouden en Kiev aanmoedigen

In bredere zin is het buitenlands beleid – een zeldzaam gebied waarop Poolse presidenten doorgaans invloed hebben – een relatief succes geweest voor Duda.

Hij heeft sterke banden opgebouwd met de Verenigde Staten, de belangrijkste veiligheidspartner van Polen. Vooral Donald Trump werd een hechte politieke en ideologische bondgenoot, met regelmatige vriendschappelijke bezoeken tussen de twee – waaronder Duda die werd uitgenodigd voor een bezoek aan het Witte Huis, enkele dagen voordat hij zich in 2020 herkiesbaar stelde.

Toch bouwde hij ook goede relaties op met de regering-Biden, na een moeizame start waarin hij Biden pas laat feliciteerde met zijn overwinning in 2020.

Duda kan op dit gebied terecht enkele successen op zijn naam schrijven, waaronder een rol bij het versterken van de Amerikaanse militaire aanwezigheid in Polen en, in bredere zin, het waarborgen van de blijvende kracht van Polens belangrijkste veiligheidsalliantie.

Duda heeft ook gelobbyd bij de VS, en met name bij Trump, om hun steun aan Oekraïne te behouden. De nauwe banden van de Poolse president met Kiev vormen een ander belangrijk element in zijn buitenlandpolitieke nalatenschap.

Zelfs vóór de grootschalige Russische invasie had Duda nauwe banden met Volodymyr Zelensky . De twee mannen lijken een zeer warme relatie te onderhouden.

Na de invasie werd hij misschien wel Oekraïnes meest prominente internationale supporter. Zijn naam werd voor het eerst gegraveerd op een laan in Kiev ter ere van degenen die het land hebben gesteund te midden van de Russische agressie.

Anderzijds speelde Duda ongetwijfeld een rol in de verzwakking van de betrekkingen met Brussel tijdens de ambtsperiode van PiS.

In 2018 noemde hij de EU een ‘denkbeeldige gemeenschap die voor Polen weinig relevant is’ en sindsdien heeft hij de ‘EU-elites’ regelmatig aangevallen en Brussel ervan beschuldigd zich te willen bemoeien met de binnenlandse politiek en de Poolse soevereiniteit te ondermijnen.

Wat nu?

Na hun aftreden hebben Poolse presidenten de neiging zich terug te trekken uit de frontlinie van de politiek. Lech Wałęsa, Aleksander Kwaśniewski (die jonger was dan Duda toen zijn termijn erop zat) en Bronisław Komorowski hebben nooit meer een openbaar ambt bekleed.

Er zijn echter tekenen dat Duda politieke ambities behoudt. In maart van dit jaar maakte hij duidelijk dat, hoewel "ik mijn presidentschap beëindig, ik niet met pensioen ga."

Toen hem in juni werd gevraagd of hij premier wilde worden, weigerde Duda dit uit te sluiten. Hij zei dat hij alle soorten rollen “zeer serieus” zou overwegen en dat zijn beslissing zou afhangen van “politieke behoeften en maatschappelijke perspectieven”.

In bepaalde stadia suggereerden berichten ook dat Duda hoopte een positie te bemachtigen bij een vooraanstaande internationale instelling – mogelijk met een helpende hand van Trump. Dergelijke geruchten zijn enigszins afgenomen, zonder duidelijke kansen in het verschiet, en het lijkt waarschijnlijker dat Duda's politieke ambities binnenlands zijn.

Er wordt al langer beweerd dat hij hoopt een leidende figuur binnen de Poolse rechterzijde te blijven, vooral omdat er vragen zijn over hoe lang Kaczyński, inmiddels 76 jaar oud, de dominante kracht binnen die partij kan blijven.

Wanneer Kaczyński zijn functie vervult, laat hij altijd een groot vacuüm achter. Duda is naar verluidt een van de politici binnen en rond de PiS die dit vacuüm hoopt te vullen.

Gezien zijn aanhoudend hoge populariteit en zijn tien jaar als staatshoofd, lijkt Duda een goede kandidaat. Toch mist hij een sterke basis van feitelijke steun binnen de PiS, na een decennium formeel buiten – en soms in conflict met – de partij te hebben gestaan.

Duda's politieke loopbaan is desondanks nauw verbonden met PiS; de partij dankt ook haar langste periode van aanhoudend succes, tussen 2015 en 2023, mede aan hem. Nu de president aftreedt, blijft zijn toekomst mogelijk nauw verbonden met die van zijn voormalige partij.

Hoofdfoto: Krzysztof Sitkowski/KPRP