De strijd om de miljarden aan wapens

Na de Bondsdagverkiezingen wordt in het regeringsdistrict Berlijn een ingrijpende maatregel besproken. Moet de oude Bondsdag snel een besluit nemen over een nieuw speciaal fonds voor defensie, omdat de middenpartijen niet langer een tweederde meerderheid hebben in de nieuw gekozen Bondsdag? Het is bekend dat de Groenen dit idee wel zouden kunnen waarderen, als er ook meer geld zou zijn voor infrastructuur en sociale voorzieningen. Maar het feit dat CDU-leider Friedrich Merz op de dag na de verkiezingen ook openstond voor een verkennende discussie met de SPD, Groenen en FDP over een grondwetswijziging, verraste sommige mensen. Het debat kwam dinsdag in een stroomversnelling.

Opeens lijken veel dingen mogelijk. Het herinrichten van het bestaande speciale fonds voor de Bundeswehr , eventueel vergezeld door een andere speciale kredietpot voor infrastructuur. Of een uitzondering op de schuldenrem voor defensie-uitgaven. De achtergrond hiervan is de samenstelling van het nieuwe parlement: AfD en Links zijn daarin zo sterk vertegenwoordigd dat de centrumpartijen niet langer over een tweederdemeerderheid beschikken bij een wijziging van de Grondwet. De nieuwe Bondsdag moet uiterlijk 30 dagen na de verkiezingen bijeenkomen voor een constituerende vergadering. De termijn voor het wijzigen van de grondwet sluit op 24 maart.

Er staan ​​grote sommen geld op het spel. Het eerste speciale fonds voor de Bundeswehr, vastgesteld in 2022 na de Russische aanval op Oekraïne, heeft een omvang van 100 miljard euro en loopt af in 2027. “Als er een nieuw speciaal fonds wordt opgericht, zal dat zeker parallel aan het oude fonds lopen, omdat het veel te klein is”, zegt Moritz Schularick, voorzitter van het Kieler Instituut voor de Wereldeconomie. “Qua omvang hebben we het over 300 tot 400 miljard euro. "We moeten de komende jaren maximaal 150 miljard per jaar aan defensie kunnen uitgeven", zegt hij. Ter vergelijking: momenteel is hiervoor in de reguliere begroting iets meer dan 50 miljard euro voorzien; volgens eerdere plannen zou dit vanaf 2028 moeten oplopen tot 80 miljard euro. Schularick zou een vrijstelling van de schuldenrem voor defensie-investeringen beter vinden dan een nieuw speciaal fonds. In ieder geval moet men zich niet afhankelijk maken van extreme partijen. “Afschrikking werkt via het vermogen om te handelen.” De genoemde dimensies zijn noodzakelijk om Europa in vrede en welvaart te kunnen laten voortbestaan.

Een nieuw speciaal fonds met de oude meerderheid in de Bondsdag – wat voor veel waarnemers twijfelachtig klinkt, wordt door juristen met een gerust hart bekeken. “De Bondsdag is volledig handelingsbekwaam tot aan de laatste zitting en kan daarom ook na de federale verkiezingen nog wetten aannemen. “Daaronder vallen ook grondwetswijzigingen”, zegt Hanno Kube, grondwetsjurist uit Heidelberg. Puur juridisch gezien zijn de oprichting van een speciaal fonds en zelfs een hervorming van de schuldenrem nog steeds mogelijk. Voor Kube is dit een puur politieke kwestie. Zijn enige zorg is of er in zo'n korte tijd passende regelgeving kan worden aangenomen. Dat geldt met name voor een hervorming van de schuldenrem, die veeleisend is. “Maar een nieuw speciaal fonds zou ook slim ontworpen moeten worden om een ​​efficiënt gebruik van de fondsen te garanderen.”

De zet van Merz verraste niet alleen politieke waarnemers, maar ook zijn eigen partij. Er wordt daar al enige tijd gesproken over de mogelijkheid om nieuwe speciale fondsen op te richten zonder de schuldenrem formeel ter discussie te stellen. Maar het idee was eigenlijk om deze weg in te slaan met een tweederde meerderheid in de nieuwe Bondsdag. Dat deze oplossing nu wordt geïmplementeerd, “was iets wat we niet hadden voorzien”, aldus zelfkritische vakbondskringen dinsdag. De uitspraken van Thorsten Frei, de parlementaire manager, boden slechts beperkte duidelijkheid. Hij uitte zijn scepsis over een hervorming van de schuldenrem, maar zei ook dat "gezien de zeer dynamische veranderingen in het buitenlands beleid en de potentieel toenemende dreiging voor ons land, beslissingen specifiek op het gebied van buitenlands en veiligheidsbeleid zeer snel noodzakelijk zouden kunnen worden."

Ook de leidende Groenen zijn verbaasd – over de Unie. “De CDU oogt momenteel uiterst ongeorganiseerd”, zegt medefractieleider Katharina Dröge. “De Unie had de afgelopen jaren de kans gehad om samen met de Groenen en de SPD de schuldenrem te hervormen. Friedrich Merz heeft dit herhaaldelijk afgewezen om tactische redenen – ondanks alle waarschuwingen.” De Groenen pleiten al langer voor een hervorming van de schuldenrem, maar niet alleen voor hogere defensie-uitgaven. “We hebben een hervorming van de schuldenrem nodig die verder gaat dan investeringen in vredeshandhaving”, zegt Felix Banaszak, medevoorzitter van de partij. “Het gaat ook om investeren in de vervallen infrastructuur en in de cohesie van onze samenleving.” Hij noemt met name ‘goede kinderdagverblijven en scholen’ en ‘verstandige en eerlijke klimaatbescherming’. Dit doet denken aan het ‘Duitslandfonds’ voor verschillende staatsinvesteringen, dat deel uitmaakte van het verkiezingsmanifest van de Groenen.

Voor de begrotingspolitici van de Unie is het duidelijk dat de steun aan Oekraïne en de groeiende defensie-uitgaven in de huidige economische zwakte niet door de reguliere begroting kunnen worden gedekt, vooral niet als de Verenigde Staten hun beschermende hand uit Europa terugtrekken. De situatie is “echt dramatisch”, zo werd dinsdag gezegd. Er moet echter worden vermeden om in te gaan op het verzoek van de SPD en de Groenen om de schuldenrem zelf te verzwakken, omdat dit de deur zou openen voor ‘willekeurige uitgaven’.

Om de SPD en de Groenen voor zich te winnen, is het denkbaar dat de Unie hen nog een speciaal fonds voor infrastructuur aanbiedt. Elk van de twee potten zou dan met 100 miljard euro gevuld kunnen worden, zo wordt gezegd. De Unie acht het grondwettelijk toelaatbaar, maar vindt het politiek-cultureel gezien betreurenswaardig dat de verslagen Bondsdag zulke verstrekkende beslissingen neemt. Ook binnen de FDP-fractie bestaan ​​soortgelijke bedenkingen.

De Groene politicus Danyal Bayaz, minister van Financiën van Baden-Württemberg, benadrukte dat het na de toespraak van de Amerikaanse vicepresident op de Veiligheidsconferentie in München medio februari duidelijk was dat het beter was om zo snel mogelijk financiële ruimte te creëren. “Het feit dat dit idee bij ons opkwam minder dan 24 uur na de verkiezingen, getuigt niet bepaald van strategisch vooruitziende blik”, zegt Bayaz, doelend op de CDU . Europa moet zijn verdediging in eigen hand nemen en een nieuwe federale regering moet dit proces leiden. “Maar dat is alleen mogelijk als we permanent zo’n drie procent van onze economische output investeren in onze veiligheids- en defensiearchitectuur. 100 miljard zal niet genoeg zijn, we hebben het eerder over twee of drie keer dat bedrag, afhankelijk van de periode waarover we praten en hoe onze Europese partners zich positioneren.” Gezien de situatie is het nu noodzakelijk om ‘onconventionele paden’ te bewandelen.

Ook zijn partijgenoot Sebastian Schäfer spreekt van “honderden miljarden euro’s” die nodig zijn. “Het is veel te bekrompen om opnieuw een speciaal fonds op te richten voor alleen de Bundeswehr. Veiligheid gaat verder dan alleen tanks. We worden al op hybride manieren aangevallen en we moeten ons daartegen verdedigen." Het voorstel van Schäfer is om “de defensie-uitgaven in het algemeen niet mee te nemen in de berekening van de schuldenrem.”

Het zal echter moeilijk zijn om de Unie ervan te overtuigen deze weg in te slaan. Minister-president Henrik Wüst (CDU) van Noordrijn-Westfalen herhaalde tegenover de Rheinische Post het standpunt dat partijleider Merz ook al vóór de verkiezingen had ingenomen: "De nieuwe bondsregering moet eerst prioriteiten stellen en de begroting uitkammen op zoek naar besparingsmogelijkheden." Dan kunnen we kijken wat er mogelijk is binnen het kader van de huidige schuldenrem en nadenken over hervormingen daarvan.

Als de debatten over een nieuw speciaal fonds of een hervorming van de schuldenrem op 24 maart nog steeds geen resultaat hebben opgeleverd, is er nog een andere optie: het uitroepen van de begrotingsnoodtoestand. Hiervoor is de regeringsmeerderheid in de Bondsdag voldoende. "Het lijkt niet onmogelijk om het beleid van de nieuwe Amerikaanse president ten aanzien van Europa en Rusland op voorhand te classificeren als een externe schok met aanzienlijke gevolgen voor de begroting", aldus staatsrechtjurist Kube. Maar in principe moet defensie, als centrale taak van de staat, uit de reguliere begroting worden gefinancierd. Daarnaast moeten kredietmachtigingen uit een noodsituatie binnen het betreffende jaar worden gebruikt. Duitsland zal echter nog lange tijd hogere defensie-uitgaven nodig hebben.