De laatste van hun soort: neushoorns op het Laikipia-plateau in Kenia

Opeens is het daar, misschien wel het meest dierbare dier ter wereld. Het lijkt wel uit de rotsen gehouwen, het is een wezen met hoorns die lijken op die van een triceratops. Wanneer de neushoorn Zacharia Mutai ziet, draaft de reus bijna blij naar de verzorger toe. De hoorn, bijna zo lang als zijn arm, is rechtstreeks op het mannetje gericht. Maar hij is niet bang.

“Najin is geboren en getogen in een dierentuin”, zegt de Keniase, “ze kent me al heel lang.” Hij bracht wortels mee voor de dieren. Ze vinden ze erg leuk. Terwijl de andere twee neushoorns de souvenirs van de grond oprapen in hun ruime verblijf, eet Najin ze uit Mutai's hand. De bewaker aait haar over haar wang, die vol diepe rimpels zit. “Ik ken haar al sinds ze in Kenia aankwam,” zegt de 45-jarige, “ik kan haar gedachten lezen.”

Najin werd in juli 1989 geboren in het Tsjechische safaripark Dvůr Králové. Het feit dat de Muur een paar weken na haar geboorte viel en haar thuisland op zijn kop zette, zou uiteindelijk het leven van de kleine dikhuid op zijn kop zetten. In een wereld die zich 20 jaar later voor het dier openstelde, werden er grootse plannen gemaakt. Want Najin is niet zomaar een neushoorn. In 2009 werd ze samen met haar dochter Fatu, haar vader Sudan en Suni, een andere stier, naar het Ol Pejeta-reservaat in centraal Kenia gevlogen. De vier Tsjechen behoorden destijds tot de laatste acht noordelijke witte neushoorns op aarde. Men hoopte dat de dieren gered konden worden van dreigende uitsterving door ze te verplaatsen naar een beschermd gebied op het Laikipia-plateau, dicht bij hun oorspronkelijke leefgebied.

De ondersoort was ooit verspreid van Tsjaad en Soedan tot Oeganda en Congo. Ten tijde van de farao's werden ze ook aangetroffen in de Nijlvallei en in het huidige Marokko. Stropers zorgden er echter voor dat ze binnen enkele decennia in de 20e eeuw vrijwel uitgestorven waren. In 2014 stierf Suni, en het jaar daarop stierven ook zijn laatste twee soortgenoten in de dierentuinen van Dvůr Králové en San Diego.

Nadat Najin de laatste wortel heeft opgegeten, graast ze rustig naast Fatu en een andere neushoorn. "Tauwa is haar vriend en trainer", zegt Mutai over de zuidelijke witte neushoorn. “Het is de bedoeling dat ze natuurlijk gedrag leren dat ze niet kennen uit de dierentuin.” Najin en Fatu verschillen nauwelijks van hun soortgenoot in het verblijf, maar Mutai wijst haar bezoekers erop dat de noordelijke witte neushoorns duidelijk harigere oren hebben.

Drie keer per dag gaan toeristen in safarivoertuigen het verblijf in om de laatste twee exemplaren van hun soort te fotograferen. Hiervoor betalen ze, bovenop de toegangsprijs voor Ol Pejeta, omgerekend ongeveer 65 euro. Rondom de drie neushoorns zijn wevervogels druk bezig met het zoeken naar nestmateriaal. Het vrolijke getjilp van de driekleurige spreeuwen vult de bewolkte namiddag. "Op heldere dagen kun je vanaf hier de met sneeuw bedekte Mount Kenya zien", zegt Mutai. In de schaduw van de vijfduizend meter hoge bergtop lijkt de tijd van de laatste twee noordelijke witte neushoorns op idyllische wijze te verstrijken. In het beschermde gebied worden ze 24 uur per dag bewaakt door parkwachters en onderzocht door dierenartsen.

"Najin heeft haar vriendelijke en relaxte karakter geërfd van haar vader Sudan", zegt Mutai. Je voelt zijn diepe verbondenheid met de dieren; hij is net zo trots op de neushoorn als een olympisch springpaard op zijn paard. "Toen Sudan op 19 maart 2018 overleed, was ik tot het laatste moment bij hem", zegt hij met een glimlach. "Zijn dood schokte de hele wereld." Lang voordat het laatste mannetje, Sudan, stierf, wisten wetenschappers al dat de ondersoort waarschijnlijk voorgoed zou verdwijnen als er geen ingrijpende maatregelen zouden worden genomen. Ze willen de onvermijdelijke uitsterving niet zomaar accepteren.

In het najaar van 2023 slaagde een onderzoeksgroep onder leiding van Biorescue, een internationaal consortium van wetenschappers en natuurbeschermers, er voor het eerst in om een ​​in een laboratorium gekweekt neushoornembryo van de zuidelijke ondersoort te transplanteren in de baarmoeder van een vrouwtje. De zwangerschap verliep zoals gehoopt, 70 dagen lang. Extreme regenval zorgde echter voor een reeks onvoorziene incidenten die resulteerden in de dood van de draagmoeder, een zuidelijke witte neushoorn. Hun verblijf was overstroomd. Hierdoor konden de sporen van Clostridia vanuit diepere aardlagen naar de oppervlakte komen en het zwangere dier vergiftigen.

“De terugplaatsing en de zwangerschap waren voor ons desondanks een succes”, zegt Thomas Hildebrandt, projectleider van Biorescue, hoofd van de afdeling reproductiemanagement aan het Leibniz Instituut voor Zoölogie en Faunaonderzoek in Berlijn en hoogleraar aan de Faculteit Diergeneeskunde van de Vrije Universiteit. Biorescue en het vooraanstaande Leibniz Instituut beschouwden de draagmoederzwangerschap, waarbij de foetus bij haar overlijden 6,4 centimeter lang was, als een wetenschappelijke doorbraak. “Hij had al zijn kritieke momenten al overwonnen”, zegt Hildebrandt. Dankzij de resultaten die al zijn geboekt, kan dezelfde technologie nu ook worden toegepast op de noordelijke witte neushoorn. Sinds 2019 zijn er 36 embryo's van de noordelijke witte neushoorn gecreëerd en cryoconserveerd met behulp van ingevroren sperma van overleden dieren. Ze worden in Berlijn en Cremona opgeslagen in vloeibare stikstof bij een temperatuur van -196 graden Celsius.

Maar totdat een vergevorderde zwangerschap is bevestigd, houdt Biorescue haar mond. “Bij mensen ligt het succespercentage, ondanks de ongeveer vier miljoen embryo’s per jaar, slechts tussen de 20 en 50 procent”, zegt Hildebrandt, “en bij een nieuwe soort is embryotransfer natuurlijk altijd een grote uitdaging.” Als de nieuw gekozen draagmoeder in Ol Pejeta klaar is om te paren, moet er snel worden gehandeld. "Het is een gigantische hoeveelheid documentatie die binnen vier dagen moet worden afgehandeld", zegt Hildebrandt, "maar nu hebben we ook de concessie van Lufthansa dat de piloten de embryo's mee mogen nemen in de cockpit."

De voortplantingsbioloog is optimistisch over de toekomst: voor hem is het slechts een kwestie van tijd voordat de bevalling succesvol zal verlopen. “Daar ben ik honderd procent zeker van. Wij hopen in 2025 de eerste succesvolle zwangerschap te kunnen melden. Het grote doel is natuurlijk om ze weer in het wild uit te zetten in Centraal-Afrika. Maar op dit moment zijn we daar nog een beetje van verwijderd.”

Kenia is nu het land met de grootste neushoornpopulatie in Oost-Afrika. Er leven hier meer dan 1000 bedreigde zwarte neushoorns, waaronder de laatste twee noordelijke neushoorns en bijna 1000 zuidelijke witte neushoorns, waarvan de meesten in Laikipia leven. Ol Pejeta is slechts één van de vele beschermde gebieden op het plateau dat meer dan 2000 meter hoog is. In de centrale Keniaanse hooglanden hebben toeristen een bijzonder grote kans om beide soorten te zien tijdens een safari. Anders dan in Zuid-Afrika, waar tegenwoordig de grootste neushoornpopulatie ter wereld leeft en waar nog steeds een ware oorlog woedt tussen parkwachters en stropers over de neushoorn die zo gewild is in Oost-Azië, zijn er in Kenia de afgelopen jaren slechts geïsoleerde gevallen van stroperij geweest. Daarom worden bij Keniaanse neushoorns doorgaans niet de hoorns verwijderd als beschermingsmaatregel, zoals in veel Zuid-Afrikaanse reservaten wel het geval is.

In het Borana Conservation Area in het uiterste oosten van het Laikipia Plateau observeert Rianto Lokoran door zijn verrekijker aandachtig een helling bedekt met struiken. Het hoofd van de anti-stroperij-eenheid in het 130 vierkante kilometer grote reservaat leidt soms kleine groepjes toeristen op wandelingen om zijn belangrijkste troepen te zien. Voor veel Keniaanse vakantiegangers is een van de hoogtepunten van een safari de ontmoeting met een van de zwarte neushoorns, die over het algemeen als agressief worden beschouwd, niet in een terreinwagen, maar lopend op ooghoogte.

“Het gaat niet om de spanning, maar om het bieden van een beter begrip van de levenswijze van de dieren”, zegt Lokoran. De boswachter heeft een geweer over zijn schouder bungelen – voor de zekerheid. Maar hij verzekert ons dat hij er nooit gebruik van heeft gemaakt. Als er verantwoord met de neushoorns wordt omgegaan, is dit niet nodig. De tweeënveertigjarige laat het fijne savannezand door zijn vingers sijpelen. “Hiermee weten we in welke richting de wind waait, zodat de dieren ons niet te vroeg ruiken”, legt hij uit. Aan de andere kant van de heuvel ontdekte hij een moederneushoorn met haar jong.

“Hier in het aangrenzende Lewa Conservation Area werden in 1983 de eerste 15 neushoorns hervestigd”, zegt Lokoran. Halverwege de jaren tachtig was het aantal zwarte neushoorns in Kenia gedaald van ruim 20.000 naar slechts 350. Natuurbeschermers vreesden dat de soort voorgoed zou verdwijnen. “We hebben nu een van de beste plekken in Afrika om dieren te observeren.” Inmiddels zijn de hekken tussen Lewa en Borana verwijderd om meer bewegingsvrijheid te creëren voor de populatie, die inmiddels is gegroeid tot 268 dieren. Samen vormen ze nu het grootste neushoornreservaat in Oost-Afrika.

Het Lewa-Borana-natuurgebied beslaat echter slechts een klein deel van het Laikipia-plateau. Er zijn meer dan een dozijn andere reservaten verspreid over het gehele plateau, elk onder eigen beheer. Ze zijn meestal omheind. Er bestaan ​​echter wel corridors voor wilde dieren in het op één na grootste aaneengesloten ecosysteem van Kenia. Deze corridors verbinden het Samburu National Reserve in het noorden met het Mount Kenya National Park en worden onder andere gebruikt door olifanten. Ze worden nog steeds deels gebruikt door de Samburu, een volk dat nauw verwant is aan de Masaï. Hun kuddes vee delen de weilanden al eeuwenlang met wilde dieren. Er worden echter nog steeds barrières en nieuwe hekken neergezet om de neushoorns te beschermen.

“Onze neushoorns hebben meer ruimte nodig,” zegt Llewellyn Dyer, terwijl hij uitkijkt over een diepe vallei vanaf een van de bergketens van Borana. “Er sterven tegenwoordig meer dieren in gevechten met andere dieren dan door stroperij.” Uit onderzoek blijkt ook dat het geboortecijfer daalt als er te veel neushoorns in een beperkt leefgebied leven. De overgrootouders van Dyer, die uit Groot-Brittannië kwamen, kregen begin 20e eeuw landbouwgrond toegewezen in het deel van Brits Oost-Afrika dat nu het Borana Conservation Area is. Haar achterkleinzoon steunt nu de transformatie van de voormalige weilanden tot een lucratieve safaribestemming met verschillende luxe lodges, zoals het Lengishu House, dat een adembenemend uitzicht biedt over de wildernis van Laikipia. Vooral de neushoorns zijn nu de drijvende kracht achter het exclusieve toerisme, dat belangrijke banen creëert in de structureel zwakke regio.

Dyer hoopt dat de neushoorns zich op een dag vrijelijk van hier naar het westen van Laikipia kunnen verspreiden en zo steeds meer toeristen kunnen trekken. Toch bekijkt hij het project om de noordelijke witte neushoorns in Ol Pejeta te beschermen met argwaan. “Naar mijn mening is dit een spectaculaire geldverspilling”, zegt de Keniaan. In plaats daarvan moeten we ons richten op het vinden van oplossingen voor het groeiende aantal neushoorns.

Het is nog steeds onzeker of neushoorns ooit hun oude leefgebied in Laikipia zullen terugkrijgen, dat ze tientallen jaren geleden in Oost- en Centraal-Afrika verloren. Of de dieren harige oren hebben of niet, is voor veel inwoners van Laikipia van secundair belang. Voor wetenschappers die blijven strijden voor het voortbestaan ​​van de noordelijke witte neushoorn, zou Kenia binnenkort geschiedenis kunnen schrijven op het gebied van natuurbehoud. En te midden van de dramatisch toenemende uitsterving van diersoorten, kunnen we misschien ook een sprankje hoop bieden aan andere bedreigde diersoorten.