Wie wint de cruciale presidentsverkiezingen in Polen?

Door Alex Szczerbiak

Een emotioneel beladen appartementenschandaal heeft de campagne van de rechtse oppositiepartij, die het opneemt tegen de kandidaat van de liberaal-centrische regeringspartij, nieuw leven ingeblazen. Deze kandidaat is nog steeds de favoriet om te winnen.

Maar de uitkomst zal waarschijnlijk afhangen van de mate waarin het een referendum wordt over een impopulaire regering en hoe de stemmen van de kandidaat op de derde plaats worden overgedragen.

Een cruciale verkiezing

Op 18 mei vinden er in Polen presidentsverkiezingen plaats . Twee weken later vindt er een tweede ronde plaats tussen de twee beste kandidaten, mits niemand meer dan 50% van de stemmen behaalt.

In december 2023 trad een coalitieregering onder leiding van Donald Tusk, leider van het liberaal-centrische Burgerplatform (PO), opnieuw aan als de belangrijkste regeringspartij van het land, na acht jaar aan de macht te zijn geweest door de rechtse partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS). De regering-Tusk heeft echter moeten samenleven met de aan de PiS gelieerde president Andrzej Duda en mist de parlementaire meerderheid van drievijfde die nodig is om zijn veto ongedaan te maken.

Dit betekent dat de presidentsverkiezingen grote gevolgen zullen hebben voor de vraag of de regeringscoalitie effectief kan regeren gedurende de rest van haar ambtstermijn, die naar verwachting loopt tot najaar 2027.

De twee koplopers zijn: PO-vicevoorzitter en burgemeester van Warschau Rafał Trzaskowski, die in 2020 nipt verloor van Duda; en het door PiS gesteunde hoofd van het staatsinstituut voor Nationale Herinnering (IPN) Karol Nawrocki.

Trzaskowski stond in alle opiniepeilingen tijdens de campagne bovenaan (op een of twee uitschieters na), zowel in de eerste als in de tweede ronde; volgens de peilingaggregator van Politico Europe ligt zijn gemiddelde momenteel op 31%. Trzaskowski is er tijdens zijn campagne van uitgegaan dat hij de tweede ronde zal halen. Hij heeft zijn boodschap vanaf het begin vooral gericht op de meer gematigde en sociaal conservatieve Polen die buiten de relatief liberale grootstedelijke gebieden wonen. Hij heeft wier stemmen hij nodig heeft om de tweede ronde te winnen.

Dat betekent dat we ons ook hard maken voor thema's als migratie en veiligheid. Het risico hierbij is dat conservatieve kiezers aan zijn oprechtheid gaan twijfelen, gezien Trzaskowski's eerdere banden met links-liberale beleidsmaatregelen en doelen. Tegelijkertijd raakt zijn kern van sociaal en cultureel liberale aanhangers vervreemd en gedemobiliseerd.

De strijd om de tweede plaats

Nawrocki staat al jaren op de tweede plaats en zijn steun bedraagt ​​nu gemiddeld 25%. Maar zijn start was moeizaam en zijn campagne verliep gepaard met tegenslagen en struikelpartijen.

PiS presenteerde hem aanvankelijk als een ‘burgerkandidaat’ om hem te distantiëren van de vorige, impopulaire PiS-regering, die bij de laatste parlementsverkiezingen resoluut werd afgewezen. Hoewel de meer gematigde kiezers niet overtuigd zijn door zijn onpartijdige aanpak, konden veel belangrijke PiS-aanhangers zich lange tijd ook niet met hem identificeren. Zijn steun is nog niet op het niveau van 30% dat de partij momenteel gemiddeld in de peilingen haalt.

Het ‘dark horse’ in de race om de presidentsverkiezingen is de charismatische jonge ondernemer Sławomir Mentzen, kandidaat van de radicaal-rechtse partij Confederatie van de vrije markt (Konfederacja), die momenteel gemiddeld 13% van de stemmen haalt. Op een gegeven moment leek het er zelfs op dat Mentzen Nawrocki kon inhalen en de tweede ronde kon halen.

Zijn steun is echter teruggelopen van een piek van 19% begin maart, na een interview met het YouTube-kanaal Kanał Zero waarin hij zich van een aantal van zijn favoriete jongere aanhangers vervreemdde door te bevestigen dat hij wil dat alle studenten collegegeld betalen (momenteel studeren de meesten gratis) en dat hij zich verzet tegen het toestaan ​​van abortus in geval van verkrachting, een van de weinige toegestane uitzonderingen in de toch al zeer restrictieve wetgeving van Polen.

Nawrocki krijgt momentum

Naarmate de campagne vorderde, begon Nawrocki ook terrein te winnen op Trzaskowski. Voor veel commentatoren was het keerpunt een debat voorafgaand aan de verkiezingen in Końskie, een klein stadje dat berucht werd tijdens de presidentsverkiezingen van 2020, toen Trzaskowski niet kwam opdagen voor een tv-debat, een fout die fataal bleek in de nek-aan-nek-campagne.

Begin april daagde Trzaskowski Nawrocki uit voor een één-op-één debat in Końskie, dat hij samen met TVP, de Poolse staatsomroep, en de twee grootste commerciële zenders organiseerde.

Na dagen van kritiek omdat niet alle kandidaten waren uitgenodigd, maakte Trzaskowski twee uur voor aanvang van het debat bekend dat ze nu allemaal welkom waren. Ondertussen organiseerde de omroep TV Republika in dezelfde stad een eigen debat, waarvoor alle kandidaten waren uitgenodigd. Trzaskowski besloot echter niet aanwezig te zijn. Dit alles wekte de indruk dat Trzaskowski besluiteloos was en niet wilde deelnemen aan debatten die niet onder zijn controle stonden.

Tegelijkertijd groeide het zelfvertrouwen van Nawrocki en kwam zijn campagne in een stroomversnelling. Een opvallende steunbetuiging van Duda versterkte het groeiende besef onder de vaste kiezers van PiS dat Nawrocki hun kandidaat was. Een spraakmakende ontmoeting in het Oval Office met de Amerikaanse president Donald Trump benadrukte een van zijn belangrijkste campagneboodschappen: alleen een Nawrocki-presidentschap zou goede relaties met Polens belangrijkste veiligheidsbondgenoot kunnen onderhouden.

Het appartementenschandaal brengt Nawrocki uit balans

De campagne van Nawrocki nam echter een rampzalige wending na beschuldigingen van oneerlijkheid en verwaarlozing met betrekking tot een appartement dat hij van een oudere buurman had gekocht.

Het schandaal begon toen Nawrocki tijdens een televisiedebat zijn verzet uitsprak tegen een voorgestelde onroerendgoedbelasting. Hij zei dat hij sprak namens gewone Polen die, net als hij, slechts één huis bezaten. Kort daarna maakte het nieuwsportal Onet bekend dat hij er eigenlijk twee had.

Het tweede pand kocht hij in 2017 van een man die alleen Jerzy Ż heette en een van Nawrocki's buren was. Vijf jaar eerder kocht hij het pand van de lokale overheid voor 10% van de waarde, dankzij een kortingsregeling voor huurders die er al lang woonden. Jerzy Ż stemde ermee in het onroerend goed over te dragen na de vereiste respijtperiode van vijf jaar; in Nawrocki's originele versie van de gebeurtenissen in ruil voor de belofte van regelmatige zorg en hulp.

Nader onderzoek werpt echter twijfel op over Nawrocki's bewering dat hij voor Jerzy Ż zorgde, afgezien van het betalen van de rekeningen voor het appartement. Toen bleek dat de PiS-kandidaat niet wist dat de man meer dan een jaar geleden in een verzorgingstehuis van de staat was geplaatst. Pas toen Nawrocki vorig jaar met Kerstmis Jerzy Ż bezocht, besefte hij dat hij er niet was. Hij waarschuwde de autoriteiten echter niet.

Onet publiceerde ook een interview met een maatschappelijk werker die in 2022-2023 voor Jerzy Ż zorgde en beweerde dat Nawrocki hem nooit had bezocht.

Er werden ook twijfels geuit over de manier waarop het appartement was gekocht. Hoewel Nawrocki beweerde dat hij Jerzy 120.000 zloty had betaald voor het onroerend goed in termijnen over een periode van 14 jaar (hij stelde dat het een bedreiging voor hem zou kunnen zijn als hij zo veel geld in één keer aan een kwetsbare man gaf), leek dit in tegenspraak te zijn met de notariële akte die zijn campagnemedewerkers hadden overgelegd.

Aanhangers van Nawrocki zijn van mening dat hij zich in de hitte van de strijd tijdens het presidentiële debat heeft versproken. Hij wilde met zijn woorden duidelijk maken dat hij net als miljoenen andere Polen was, en niet dat hij slechts één appartement had.

Zij zeiden dat de aankoop van het onroerend goed en de hulp die Nawrocki aan Jerzy Ż verleende, afzonderlijke zaken waren. Ook merkte hij op dat hij, zelfs nadat hij het appartement had gekocht, zijn buurman het als zijn eigen appartement liet behandelen, de rekeningen betaalde en jarenlang de enige was die voor hem zorgde.

Aanhangers van Nawrocki zeiden dat hij nooit informatie had gekregen dat Jerzy Ż het moeilijk had. Volgens hen was de voormalige verzorger een onbetrouwbare bron, aangezien ze zich in haar berichten op sociale media zeer kritisch had uitgelaten over PiS. Zij waren van mening dat de aankoop van het appartement volledig in overeenstemming met de wet was verlopen en dat Nawrocki alle informatie over het betreffende onroerend goed (waaruit noch hij noch zijn familie inkomsten haalde) had opgenomen in zijn aangiften van financiële activa, die door de veiligheidsdiensten waren gecontroleerd.

Waarom is het schandaal zo hardnekkig?

Tegelijkertijd beweerden aanhangers van Nawrocki dat de aanklachten tegen hem door de veiligheidsdiensten waren verzonnen als onderdeel van een gecoördineerde lastercampagne.

Het schandaal bracht echter ook het gebrek aan ervaring van Nawrocki en zijn campagneteam aan het licht. Zij waren niet in staat om met een duidelijk en samenhangend tegenverhaal te komen. Elke vertraagde reactie en chaotische (en soms tegenstrijdige) versie van de gebeurtenissen riep alleen maar meer vragen op en zorgde ervoor dat de kwestie uit de hand liep.

Na drie dagen van uitleg kondigde Nawrocki aan dat hij het appartement zou schenken aan liefdadigheidsinstellingen die oudere, kwetsbare mensen ondersteunen, in een poging een einde te maken aan het schandaal.

Door het schandaal werd Nawrocki's campagne op een cruciaal moment in het defensief gedrongen en werd het voor hem veel moeilijker om zijn eigen programmatische agenda te promoten.

Het onderwerp heeft een grote emotionele impact, zelfs voor mensen die niet zozeer in de politiek zitten, omdat het te maken heeft met het delicate terrein van intermenselijke relaties; Nawrocki's tegenstanders beweren dat hij, ongeacht de juridische situatie, misbruik heeft gemaakt van een zieke, oude man. Gezien het tekort aan woningen en de grote publieke verontwaardiging jegens projectontwikkelaars, ligt deze kwestie bijzonder gevoelig in Polen.

Sterker nog, peilingen die zijn uitgevoerd sinds het schandaal uitbrak, suggereren dat het geen invloed heeft gehad op de steun voor Nawrocki in de eerste ronde. Zijn campagnemedewerkers hopen dat de kwestie aan populariteit zal inboeten naarmate er in de tweede ronde andere campagnethema's opduiken. Mogelijk hopen ze zelfs dat de negatieve campagnevoering van Nawrocki's tegenstanders averechts zal uitpakken als het de indruk wekt dat hij obsessief wordt aangevallen door alle partijen.

Toch kan het schandaal ervoor zorgen dat Nawrocki minder kans heeft om kiezers buiten de kern van PiS te bereiken. Hij heeft immers de steun nodig om de tweede ronde te winnen.

Wat gebeurt er in de tweede ronde?

Hoewel Trzaskowski nog steeds de favoriet is, zal de uitslag van de verkiezingen waarschijnlijk door twee factoren worden bepaald. Beide factoren zijn beïnvloed door het appartementenschandaal.

Kan Nawrocki de verkiezingen in een referendum omzetten in een referendum over de regering-Tusk en zo de groeiende collectieve ontevredenheid over de regering-Tusk kanaliseren? De meeste Polen zijn van mening dat de regering haar verkiezingsbeloften niet is nagekomen . Nawrocki probeert dit op Trzaskowski af te schuiven door hem “Tusks plaatsvervanger” te noemen.

Of kan Trzaskowski er een referendum van maken over de vraag of de laatste restanten van de erfenis van PiS moeten worden verwijderd, en daarmee de enorme verkiezingsmobilisatie die leidde tot de definitieve afwijzing van de partij in 2023 nieuw leven inblazen?

Het schandaal kan ertoe bijdragen dat de Polen die in 2023 op de huidige regeringspartijen hebben gestemd, gemobiliseerd worden. Dat is deels te wijten aan het vermeende machtsmisbruik van PiS (wat de partij stellig ontkent). Ze zijn mogelijk ontevreden over de regering-Tusk, maar kunnen opnieuw worden gemobiliseerd om te voorkomen dat een politicus die banden heeft met de voormalige regeringspartij het presidentiële paleis bezet.

Ten tweede, wat zullen de aanhangers van Mentzen doen? Bij drie van de laatste vier presidentsverkiezingen hadden de transfers van kandidaten op de derde plaats een doorslaggevende invloed. In 2020 werden de stemmen in de eerste ronde van de Confederatiekandidaat Krzysztof Bosak (die als vierde eindigde) gelijk verdeeld tussen Duda en Trzaskowski. Uit peilingen blijkt zelfs dat kiezers op Mentzen dit keer eerder op Nawrocki zullen stemmen.

PO is nu de zittende (en steeds impopulairdere) regering en vertegenwoordigt daardoor duidelijker de status quo en de heersende politieke elite. Zonder Nawrocki openlijk te steunen, hebben de leiders van de Confederatie gezegd dat de groep er alles aan zal doen om te voorkomen dat Trzaskowski president wordt. Bovendien hebben Mentzen en de PiS-kandidaat tijdens de campagne een informeel niet-aanvalsverdrag gesloten.

Na het uitbreken van het appartementenschandaal lanceerde Mentzen echter voor het eerst een openlijke en felle aanval op Nawrocki. Hierdoor zou het voor de PiS-kandidaat in de tweede ronde veel moeilijker kunnen worden om zijn kiezers te overtuigen.

Krediet hoofdafbeelding: Cezary Aszkielowicz / Agencja Wyborcza.pl